Theo Cục Xuất bản, In và Phát hành (XBI&PH) - Bộ Thông tin và Truyền thông (XBI&PH), doanh thu lĩnh vực XBI&PH ước đạt năm 2022 là 96.433 tỷ đồng, tăng trưởng 5% so với năm 2021 nhưng vẫn chưa bằng năm 2019 và năm 2020 (trước khi COVID-19 xảy ra). Số đầu xuất bản phẩm in năm 2022 ước đạt 39.700, tăng nhẹ so với năm 2021 và số đầu xuất bản phẩm điện tử ước đạt 3.200, tăng 59% so với năm 2021.

Còn doanh thu quý I/2023 dự kiến đạt 16.017 tỷ đồng, tăng trưởng 4,88% so với cùng kỳ năm 2022. Hệ thống siêu thị, trung tâm sách, nhà sách trên toàn quốc hoạt động và kinh doanh tốt, hiệu quả cao, đặc biệt thời điểm sau Tết Nguyên Đán. Tại TP. Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, sức mua lớn, khả quan hơn rất nhiều so với cùng năm 2022. Dự kiến các mục tiêu, chỉ tiêu trong quý I năm 2023: Các đơn vị phát hành xuất bản phẩm duy trì sự phát triển hoạt động sản xuất kinh doanh. Doanh thu hoạt động phát hành xuất bản phẩm tăng 13,89% so với cùng kỳ năm 2022.

Thói quen đọc đang thay đổi của giới trẻ

Trong một hiệu sách nhỏ ở Hà Nội, một nhóm thiếu niên vây quanh một kệ đầy sách. Họ lướt qua các trang, thảo luận về những cuốn sách bán chạy nhất mới nhất và chia sẻ suy nghĩ về những cuốn sách đã đọc. Khung cảnh này có vẻ như thuộc về quá khứ, nhưng nó là một minh chứng cho sức mạnh trường tồn của văn hóa đọc tại Việt Nam. Tuy nhiên, ngành xuất bản Việt Nam đang phải đối mặt với những thách thức chưa từng có trong thời đại công nghệ số. Sự phát triển của Internet và phương tiện truyền thông xã hội đã thay đổi cách mọi người tiếp nhận thông tin và độc giả trẻ đang ngày càng chuyển sang phương tiện kỹ thuật số để giải trí và giáo dục.

Bất chấp những thách thức này, sách vẫn là một phần quan trọng của văn hóa Việt Nam. Nó đóng một vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy xóa mù chữ và bảo tồn di sản văn học phong phú của đất nước. Như bà Nguyễn Thị Thu Hương, một người làm xuất bản và nhà văn ở Hà Nội, giải thích, “sách không chỉ là một nguồn kiến thức, mà còn là một cách để kết nối với lịch sử và truyền thống của chúng tôi”.

Tuy nhiên, ngành xuất bản phải thích ứng với thói quen đọc đang thay đổi của giới trẻ nếu muốn duy trì sự phù hợp trong thời đại kỹ thuật số. Theo một nghiên cứu gần đây của Hiệp hội Xuất bản Việt Nam, sách điện tử và phương tiện kỹ thuật số đang ngày càng trở nên phổ biến đối với độc giả trẻ. Xu hướng này được thúc đẩy bởi sự tiện lợi và khả năng tiếp cận của phương tiện kỹ thuật số, cũng như chi phí sách điện tử thấp hơn so với sách in.

Để giải quyết những thách thức này, các nhà xuất bản (NXB) ở Việt Nam đang khám phá những cách mới để tiếp cận độc giả trẻ. Một số đang thử nghiệm với các nền tảng xuất bản kỹ thuật số, chẳng hạn như Amazon Kindle và Google Play Books, để cho sách dễ tiếp cận với nhiều đối tượng hơn. Những NXB khác thì đang hợp tác với các trường học và thư viện để thúc đẩy việc đọc và tăng cường cung cấp thông tin cho giới trẻ.

Tuy nhiên, những nỗ lực này có thể không đủ để vượt qua những thách thức mà ngành xuất bản tại Việt Nam đang phải đối mặt. Như một nhà nghiên cứu lưu ý: “Ngành xuất bản phải tập trung vào việc sản xuất nội dung chất lượng cao để thu hút độc giả trẻ”. Điều này có nghĩa là các NXB phải nắm bắt các công nghệ mới và phương tiện kỹ thuật số, đồng thời bảo tồn bản sắc văn hóa độc đáo trong sách Việt Nam.

Tóm lại, có vẻ như tương lai của ngành xuất bản ở Việt Nam đang khá chơi vơi, nhưng vẫn có hy vọng cho ngành này thích nghi và phát triển trong thời đại kỹ thuật số. Bằng cách nắm bắt các công nghệ mới và tập trung vào việc sản xuất nội dung chất lượng cao, các NXB có thể tiếp tục thúc đẩy xóa mù chữ và bảo tồn di sản văn hóa phong phú của văn học Việt Nam. Như trường hợp những thanh thiếu niên ở hiệu sách Hà Nội ở trên, tình yêu sách và đọc sách vẫn tồn tại và phát triển mạnh ở Việt Nam, và ngành xuất bản có vai trò quan trọng trong việc nuôi dưỡng niềm đam mê này cho các thế hệ mai sau.

Tác động của truyền thông kỹ thuật số đối với ngành xuất bản

Dù sao vẫn phải thừa nhận, sự phát triển của Internet và mạng xã hội đã tác động đáng kể đến ngành xuất bản tại Việt Nam. Với sự tiện dụng ngày càng tăng của các phương tiện kỹ thuật số, những người trẻ tuổi đang quay lưng lại với các hình thức đọc và giải trí truyền thống. Theo một khảo sát do Hội xuất bản Việt Nam thực hiện, chỉ có 20% thanh niên Việt Nam đọc sách thường xuyên.

Nguyên, một sinh viên 25 tuổi đến từ Hà Nội, chia sẻ trải nghiệm của cô với các phương tiện kỹ thuật số: “Tôi từng thích đọc sách, nhưng bây giờ tôi dành phần lớn thời gian rảnh của mình cho mạng xã hội. Nó vừa tiện lợi vừa giải trí hơn”. Sự thay đổi trong thói quen đọc sách này đã dẫn đến sự sụt giảm doanh số bán sách và khiến các nhà xuất bản truyền thống phải vật lộn để duy trì hoạt động.

Phương tiện kỹ thuật số cũng đã thay đổi cách mọi người tiếp nhận thông tin và giải trí. Với sự gia tăng của điện thoại thông minh và máy tính bảng, mỗi cá nhân đều có thể dễ dàng truy cập một lượng lớn nội dung trong tầm tay. Điều này dẫn đến xu hướng ưa thích nội dung ngắn hơn, trực quan hơn, chẳng hạn như bài báo, video và bài đăng trên mạng xã hội.

Theo TS. Nguyễn, một chuyên gia truyền thông tại TP. Hồ Chí Minh, “giới trẻ ở Việt Nam quan tâm nhiều hơn đến việc xem nội dung có kích thước nhỏ mà họ có thể nhanh chóng tiếp thu và chia sẻ với bạn bè. Điều này đã dẫn đến sự sụt giảm trong nhu cầu về sách truyền thống và đặt yêu cầu lên các NXB để thích ứng với thị trường đang thay đổi”.

Thách thức trong việc tiếp cận sách với độc giả trẻ

Tại Việt Nam, ngành xuất bản phải đối mặt với nhiều thách thức trong việc đưa sách đến với độc giả trẻ. Một trong những thách thức chính là sự thiếu quan tâm đến việc đọc trong giới trẻ. Theo khảo sát tại Thư viện Quốc gia Việt Nam, chỉ có 20% thanh niên trong độ tuổi 15 - 24 đọc sách thường xuyên. Đây là một sự sụt giảm đáng kể so với những năm trước và là một xu hướng đáng lo ngại đối với ngành xuất bản.

Hơn nữa, việc thiếu tiếp cận với sách là một thách thức khác. Nhiều bạn trẻ ở Việt Nam xuất thân từ những gia đình có thu nhập thấp và không đủ tiền để mua sách. Bên cạnh đó, ở nông thôn còn thiếu thư viện công cộng, hiệu sách nên giới trẻ khó tiếp cận với sách. Để minh họa cho điểm này, Nguyễn, một học sinh trung học 16 tuổi đến từ một vùng nông thôn chia sẻ: “Tôi thích đọc sách nhưng gần nhà không có hiệu sách hay thư viện. Tôi phải lên thành phố mua sách, rất tốn kém và mất thời gian”.

Thúc đẩy việc đọc sách trong giới trẻ mang lại nhiều lợi ích, bao gồm cải thiện kỹ năng đọc viết và tư duy phản biện. Tuy nhiên, ngành xuất bản ở Việt Nam phải vượt qua những thách thức này để đưa sách đến được với độc giả trẻ.

Bà Vũ Dương Thúy Ngà, nguyên Vụ trưởng Vụ Thư viện (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) nhận định: “Việc cung cấp thông tin và tri thức ở cơ sở là việc hết sức quan trọng bởi vì không phải người dân nào cũng có điều kiện để đến thư viện huyện, thư viện tỉnh để đọc sách. Bởi thế, làm thế nào để tại cơ sở, người dân cũng có thể đọc được các cuốn sách mà mình mong muốn, tìm được những tài liệu mà mình cần, đấy là một vấn đề đặt ra. Và xây dựng nông thôn mới cũng không đơn thuần chỉ là xây dựng về cơ sở vật chất mà cái quan trọng chính là đời sống tinh thần của người dân ở nông thôn được nâng lên”.

Tiềm năng của sách điện tử

Bất chấp những thách thức mà ngành xuất bản ở Việt Nam phải đối mặt, sách điện tử vẫn có tiềm năng cung cấp một giải pháp. Sách điện tử cung cấp một cách thuận tiện và dễ tiếp cận hơn cho những người trẻ tuổi để đọc và tiếp thu nội dung.

Theo báo cáo của Cục XBI&PH, năm 2022, Việt Nam hiện có hơn 15 triệu lượt người sử dụng sách điện tử, tương đương với 35 triệu bản sách được đọc, tăng 59% so với năm 2021. “Sách điện tử cũng là một công cụ truyền thông, quảng bá sách rất tốt. Không chỉ dễ dàng truyền thông, các sách điện tử còn có thể là một yếu tố thúc đẩy văn hóa đọc và nhu cầu đọc sách in”, bà Ngô Thị Ly, Giám đốc Công ty Cổ phần truyền thông Trạm Đọc khẳng định. Sự tăng trưởng này của thị trường sách điện tử mang đến cơ hội cho các NXB truyền thống thích nghi và tiếp cận thị trường sách điện tử, tiếp cận độc giả mới. Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức cần vượt qua, chẳng hạn như thiếu cơ sở hạ tầng và hiểu biết về kỹ thuật số ở Việt Nam. Theo TS Nguyễn, “cần phải đầu tư vào cơ sở hạ tầng kỹ thuật số và giáo dục để đảm bảo rằng mọi người đều có quyền truy cập vào sách điện tử và các kỹ năng sử dụng chúng”.

Sách điện tử nổi lên như một giải pháp tiềm năng cho những thách thức mà ngành xuất bản ở Việt Nam đang phải đối mặt. Với thói quen đọc sách đang thay đổi của giới trẻ, ngành này cần phải thích nghi với các công nghệ và nền tảng mới để duy trì sự phù hợp. Tại Việt Nam, mức độ phổ biến của sách điện tử ngày càng tăng, với số lượng độc giả chuyển sang các định dạng kỹ thuật số cho nhu cầu đọc của họ ngày càng tăng.

Ví dụ, Nguyên, một sinh viên 23 tuổi đang học tại Hà Nội, từng phải vật lộn để tìm những cuốn sách cô ấy muốn đọc ở các hiệu sách địa phương. Tuy nhiên, kể từ khi khám phá ra sách điện tử, cô đã có thể tiếp cận với nhiều loại văn học hơn từ khắp nơi trên thế giới. “Tôi thích đọc sách, nhưng thật khó chịu khi không thể tìm thấy những cuốn sách tôi muốn. Sách điện tử giúp tôi khám phá các tác giả và thể loại mới dễ dàng hơn rất nhiều”, Nguyên nói.

Theo báo cáo của Statista, thị trường sách điện tử toàn cầu dự kiến sẽ đạt 6,93 tỷ USD vào năm 2025. Sự tăng trưởng này được thúc đẩy do sự gia tăng của thiết bị đọc sách điện tử và thiết bị di động, cung cấp cho người đọc một cách thuận tiện và di động để truy cập tài liệu. Ở các quốc gia như Mỹ và Vương quốc Anh, sách điện tử đã giúp độc giả tiếp cận văn hóa dễ dàng hơn, đặc biệt là những người sống ở vùng sâu vùng xa hoặc có ít quyền tiếp cận các hiệu sách truyền thống.

“Xuất bản kỹ thuật số có tiềm năng cách mạng hóa ngành xuất bản ở Việt Nam”, TS Nguyễn, một chuyên gia xuất bản tại TP. Hồ Chí Minh, nói. “Sách điện tử cung cấp một cách hiệu quả về chi phí để sản xuất và phân phối tài liệu, điều này có thể giúp giảm bớt các rào cản gia nhập đối với các tác giả và nhà xuất bản mới”. Ngoài chi phí sản xuất thấp hơn, sách điện tử còn cung cấp khả năng tiếp cận tốt hơn cho người đọc khuyết tật. Ví dụ: sách điện tử có thể dễ dàng chuyển đổi thành định dạng âm thanh, điều này có thể có lợi cho người đọc khiếm thị. “Sách điện tử có khả năng làm cho văn hóa trở nên toàn diện hơn và dễ tiếp cận hơn cho mọi người”, TS Nguyễn nói.

Nhìn chung, tiềm năng của sách điện tử trong ngành xuất bản Việt Nam là rất lớn. Khi ngành xuất bản tiếp tục phát triển và thích nghi với thói quen đọc đang thay đổi, sách điện tử đưa ra một giải pháp đầy hứa hẹn có thể giúp mở rộng phạm vi tiếp cận của văn học và giúp độc giả thuộc mọi thành phần dễ tiếp cận hơn.

Giải pháp tiềm năng cho ngành xuất bản Việt Nam

Để thích ứng với thói quen đọc đang thay đổi của giới trẻ và sự phát triển của truyền thông kỹ thuật số, các NXB ở Việt Nam có thể khám phá các công nghệ và nền tảng mới để tiếp cận nhiều đối tượng hơn. Điều này bao gồm đầu tư vào sách điện tử và sách nói, cũng như tạo nội dung tương tác và hấp dẫn thu hút độc giả trẻ tuổi. Ngoài ra, các NXB có thể cộng tác với các nhà giáo dục và các nhà hoạch định chính sách để thúc đẩy văn hóa đọc đồng thời bảo tồn di sản văn hóa của đất nước.

Sự hợp tác giữa các bên liên quan khác nhau, chẳng hạn như nhà xuất bản, người viết sách, nhà giáo dục và nhà hoạch định chính sách, là rất quan trọng trong việc thúc đẩy văn hóa đọc và bảo tồn ở Việt Nam. Các NXB có thể làm việc với các tác giả để tạo ra nội dung phản ánh di sản văn hóa đa dạng của đất nước, trong khi các nhà giáo dục có thể đưa văn học vào chương trình giảng dạy để khuyến khích học sinh đọc sách. Các nhà hoạch định chính sách cũng có thể cung cấp hỗ trợ và tài trợ cho ngành xuất bản, cũng như thúc đẩy các chính sách khuyến khích đọc.

Mặc dù có những giải pháp tiềm năng cho những thách thức mà ngành xuất bản ở Việt Nam phải đối mặt, nhưng vẫn cần nghiên cứu và thảo luận thêm để hiểu đầy đủ về tương lai của ngành. Điều này bao gồm khám phá tác động của các công nghệ và nền tảng mới đối với thói quen đọc, cũng như xác định các cách để cải thiện khả năng tiếp cận tài liệu ở các vùng sâu vùng xa. Bằng cách làm việc cùng nhau và tiếp tục đổi mới, ngành xuất bản ở Việt Nam có thể thích ứng với bối cảnh đang thay đổi và tiếp tục thúc đẩy văn hóa đọc và bảo tồn cho các thế hệ mai sau.

(Bài đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 4 tháng 4/2023)