Để mạch nguồn quan họ chảy mãi…

Đi tìm cái quả "nâng hời"

Nhận lời mời của thầy giáo lớp quan họ Nguyễn Hữu Thoa, tôi có mặt dự buổi khai giảng. Sau khi tổng kết và nhìn lại 1 chặng đường quan họ Tiên Du đã đi qua năm qua, thầy Thoa nói về phương hướng cho lớp học trong năm tới. 

Thầy Thoa đánh giá: năm qua, lớp quan họ đã học được gần 150 câu hát đối đáp. Tuy lớp học được nhiều câu nhưng lại thiếu đi chất lượng và tính nghệ thuật. Vì thế năm nay, lớp sẽ học lại và chú trọng đến chiều sâu của quan họ khi hát.

Sau khi đánh giá xong, thầy Thoa bắt đầu vào buổi học. Tôi cùng các thành viên trong lớp hồ hới chuẩn bị giấy bút chép lại lời bài hát. Bài học hôm đó là bài "dọn quán bán hàng" giọng luống tính theo kiểu hát của các cụ làng Trà Xuyên (Phường Thị Cầu - TP Bắc Ninh). Sau khi chép xong lời thơ, mọi người chép đến đoạn luyến láy. Công đoạn này được làm rất kỹ, phải mất hơn một tiếng cả lớp mới chép xong. 

Tôi có thắc mắc, sao mọi người không photo lời bài hát cho nhanh. Thầy Thoa mỉm cười đầy thân thiện, trước đây lớp cũng đã làm như vậy nhưng như thế khó nhớ lời lắm. Chép bằng tay tuy có lâu nhưng giúp mọi người nhanh thuộc và nhớ lâu hơn.

Sau khi cả lớp chép xong, thầy Thoa tiến hành thổi hồn cho bài hát rồi mới cho mọi người học. Ngừng lại một chút, uống ngụm nước để lấy hơi. Thầy Thoa cất lên giọng hát hợp chuẩn "vang, rền, nền nẩy" bài hát quan họ cổ "dọn quán bán hàng". Khi thầy hát cả lớp im phăng phắc lắng nghe từng lời để nhập hồn. Hát xong, thầy còn giải thích rất cặn kẽ ý nghĩa của bài hát này.

Thầy Thoa giải thích, bài hát "dọn quán bán hàng" là một bài hát rất duyên dáng của một người khách qua đàng với cô bán hàng Kinh Bắc. Mặc dù là mới gặp nhau nhưng "…nói cái nỗi như duyên tình sao khéo duyên sao khéo bén duyên…" và đã là cái duyên thì phải"… Có cái quả như nâng hời nâng ơ hỡi đôi người nâng...".

Tôi rất thắc mắc về cái "quả nâng hời" trong lời bài hát, thì được thầy Thoa nhiệt tình giảng giải. Cái "quả nâng hời" là một sự sáng tạo đầy dụng ý nghệ thuật của người sáng tác. Trong hàng quán của cô bán hàng có rất nhiều thứ quả, nhưng khách lại muốn tìm cái quả "nâng hời". Nâng ở đây là sự nâng niu trân trọng. 

Và cái quả nâng hời ấy tượng trưng cho tình cảm của đôi bên cần phải "đôi người nâng" cùng nhau gìn giữ. Có ngồi nghe thầy Thoa giải thích mới biết được sự sáng tạo của dân gian là lớn như thế nào.

Gìn giữ và phát huy quan họ gốc

Lớp học của thầy Nguyễn Hữu Thoa mở được hơn 10 năm nay luôn thu hút khá đông thành viên. Ông Nguyễn Minh Đoàn, lớp trưởng của lớp học này cho biết, khi mới mở, lớp học thường xuyên có khoảng trên 50 thành viên và mỗi năm lại có thêm nhiều học viên mới. Lớp học của hội người cao tuổi huyện Tiên Du chỉ dậy những bài quan họ cổ vì thế góp phần lưu giữ những câu hát quý này. Trong buổi học đầu tiên của năm nay, lớp đã thu hút được hơn 50 người đến học, trong đó có 3 người mới. Ai đến với lớp học cũng với gương mặt rạng ngời và tràn đầy tâm huyết. Nhiều người ở rất xa như Đông Anh, Vĩnh Yên cách thị trấn Lim gần 50 cây số cũng thường xuyên đến học.

Chia sẻ suy nghĩ về lớp học miễn phí này, thầy Nguyễn Hữu Thoa tâm sự, trước khi mở lớp học này, thầy cùng ông Nguyễn Văn Đặng đã mở một lớp học quan họ ở xã Phú Lâm. Sau một thời gian mở lớp, phong trào hát quan họ ở đây phát triển mạnh, và cho đến nay xã Phú Lâm đã thành lập được 5 câu lạc bộ. 

Thấy mô hình có hiệu quả, ông tiếp tục mở lớp học ngay tại thị trấn Lim. Lớp học là nơi để ông được giao lưu cùng những người yêu quan họ ở mọi miền đất nước đồng thời bảo tồn lưu giữ những "vốn liếng" quan họ cổ. Đây là một bảo vật mà không tiền bạc nào có thể mua được.

Tôi chia tay lớp học quan họ khi mặt trời đã bắt đầu lẩn khất sau những rặng tre xanh mà trong lòng vẫn cứ vấn vương mãi với câu hát "…có cái quả như nâng hời nâng ơ hỡi đôi người nâng…" trong bài hát vừa mới học được. 

Hy vọng rằng tất cả các thế hệ người Việt Nam sẽ cùng nhau "nâng hời" những giọng điệu mượt mà của quan họ này để nó mãi mãi sống trong lòng dân tộc và khẳng định được vai trò di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại./.

Đỗ Thêu