Vai trò của nhà nước trong bối cảnh mới

Công trình này xứng đáng là cuốn sách gối đầu giường cho tất cả những ai quan tâm về vai trò của nhà nước và mối quan hệ giữa khu vực nhà nước và tư nhân. Vì thế mà tác giả cũng đặt cho tiểu tiêu đề của cuốn sách là "Giải những huyền thoại về vai trò của nhà nước và khu vực tư nhân." Với ý nghĩa đó, nghiên cứu của GS. Mariana Mazzucato đã phá vỡ những quan niệm cổ hủ, lạc hậu, sai lầm về vai trò của nhà nước và đưa ra một cái nhìn hoàn toàn mới mẻ về vấn đề này. Vì lý do đó, công trình của bà có ý nghĩa với nhiều quốc gia, đặc biệt là các quốc gia Đông Á, trong đó có Việt Nam, nơi mà nhà nước còn tiếp tục giữ vai trò quan trọng.

Lập luận chính của GS Mariana Mazzucato là không giống như nhiều người nghĩ, nhà nước không hề "lười biếng", "trì trệ", "đơn điệu", mà trái lại nhà nước rất tích cực, mang tinh thần khởi tạo và sẵn sàng dấn thân vào cả những rủi ro mà doanh nghiệp không dám đương đầu. Lập luận này dường như là sự khẳng định cho vai trò không thể thay thế của nhà nước đã được nhấn mạnh trong Lý thuyết "Kinh tế phát triển" (Development Economics). Cũng theo GS. Mariana Mazzucato, một khu vực tư nhân năng động thực ra là không chính xác. Trên thực tế, khu vực tư nhân đã tự cho mình là những người tạo ra của cải và đã biết sử dụng một lượng lớn giá trị từ nền kinh tế dưới danh nghĩa "đổi mới sáng tạo." 

Một luận điểm khác cũng có thể được coi là đóng góp nổi bật của công trình là cách GS. Mariana Mazzucato lý giải về cách thức vận hành thực sự của nền kinh tế. Theo đó, đầu tư công đã trở thành việc trao đi cơ hội làm giàu cho cho các cá nhân và doanh nghiệp, nhưng họ lại đóng góp rất ít cho kinh tế và xã hội như trường hợp các doanh nghiệp dược phẩm.

Tất nhiên, lập luận của GS. Mariana Mazzucato không phải là về tầm quan trọng chung chung của bất kỳ mẫu hình nhà nước nào, mà là một mẫu hình nhà nước lấy đổi mới sáng tạo làm kim chỉ nam cho mọi hoạt động, nhờ đó tạo ra sự tăng trưởng kinh tế vượt bậc; nhà nước không chỉ phải dẫn đầu trong việc định hình và tạo lập thị trường mới, mà còn phải biết cách quản lý các thị trường đang có. Đó cũng là nhà nước biết tạo ra những mô hình kinh tế kỹ thuật, biết vượt qua định kiến lệch lạc về sự kém năng động của nhà nước. Đó cũng là những nhà nước không bao giờ thụ động ngồi chờ yêu cầu từ phía thị trường, mà luôn chủ động thúc đẩy quan hệ hợp tác công tư, không phải sửa chữa thất bại của thị trường, mà tích cực tạo ra và định hình thị trường mới. Theo tinh thần đó, nhà nước mà GS Mariana Mazzucato đề cập cũng không khác gì nhà nước mà Keynes đã phân tích trong tác phẩm "Sự cáo chung của tự do kinh tế" là phải "làm những việc mà hiện tại chưa ai làm được." Nhà nước mà GS. Mariana Mazzucato phân tích trong công trình này cũng là những nhà nước dám "nghĩ lớn", có khả năng thu hút những chuyên gia hàng đầu, luôn khát khao thực hiện những ước mơ vĩ đại, chỉ được hiện thực hóa khi đảm bảo cả yêu cầu kỹ năng hành chính và chuyên môn về công nghệ.

Tương lai nào cho một nhà nước như vậy là câu hỏi rất đáng quan tâm. Câu trả lời là sẽ không có chỗ đứng cho những nhà nước quan liêu kiểu "Leviathan". Theo GS. Mariana Mazzucato, trong tương lai có thể nhà nước sẽ sở hữu cổ phần trong một công ty tư nhân, có thể dưới dạng cổ phiếu ưu tiên và được ưu tiên nhận cổ tức như những cổ đông khác. Tuy nhiên, GS Mariana Mazzucato cũng khuyến cáo nguy cơ hình thành các nhóm lợi ích chính trị nếu nhà nước đi theo hướng này. Trong tương lai, rất cần xây dựng một lý thuyết về vai trò của nhà nước trong việc định hình và tạo ra thị trường. Đặc biệt nhà nước phải đóng vai trò dẫn dắt trong hoạt động đổi mới sáng tạo, phải tiếp sức mạnh cho khu vực tư nhân, phải là người khởi xướng việc khai thác công nghệ sạch từ gió và mặt trời.

Hạn chế lớn nhất là tác giả chỉ sử dụng nhà nước Mỹ và các ví dụ từ các tập đoàn công nghệ như Apple để chứng minh cho lập luận của mình. Ngoài ra, công trình này thuần túy đề cập tới các yếu tố kinh tế, mà bỏ qua những yếu tố lịch sử, văn hóa. Mặc dù vậy, như đã nói ở trên, trong bối cảnh đại dịch Covid-19 vẫn đang tiếp tục hoành hành trên toàn thế giới thì vai trò của nhà nước càng cần phải được đề cao. Công trình của GS. Mariana Mazzucato vì thế rất đáng được nghiên cứu vì cung cấp cho chúng ta những cách nhìn mới, hướng tới xây dựng một nhà nước thực sự "của dân, do dân và vì dân".

(Bài báo đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số đặc biệt chào mừng ngày Sách Việt Nam 21/4/2021)