“

Tóm tắt:

Sự hình thành phương thức sản xuất số
+ Phương thức sản xuất số là nhân tố chủ yếu trong kỷ nguyên mới, hình thành từ cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0.
+ Công nghệ nền tảng: trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), Internet vạn vật (IoT), và điện toán đám mây.
+ Chuyển đổi số ở Việt Nam: từ mô hình truyền thống sang số hóa, thay đổi cách quản lý, vận hành xã hội.
+ Tầm nhìn chiến lược: Dữ liệu trở thành tài nguyên quan trọng, kết hợp giữa con người và AI, xây dựng nền kinh tế số thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Sự vận hành phương thức sản xuất số
+ Quản trị thể chế số: Phát triển hệ thống quản lý từ trung ương đến địa phương dựa trên dữ liệu số, tích hợp cơ sở dữ liệu quốc gia.
+ Tập trung khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo: Là động lực chính thúc đẩy lực lượng sản xuất và đổi mới quản trị quốc gia.
+ Tư duy số: Đặt trọng tâm vào sáng tạo, vượt qua giới hạn truyền thống, kết hợp giữa trí tuệ con người và AI.
+ Trợ lý ảo (AI): Phổ cập AI trong đời sống, giúp tối ưu hóa và nâng cao hiệu quả công việc.
+ Kỹ năng số:
Kỹ năng cứng: Sử dụng công nghệ thông tin và Internet.
Kỹ năng mềm: Giao tiếp, quản lý mâu thuẫn, làm việc nhóm, tự phát triển bản thân.
+ Vai trò các chủ thể:
Đảng: Lãnh đạo chiến lược.
Doanh nghiệp và người dân: Trung tâm và động lực phát triển.
Nhà nước: Dẫn dắt, tạo điều kiện thuận lợi.
Nhà khoa học: Nhân tố then chốt.
- Kết luận
+ Phương thức sản xuất số là xu thế tất yếu, yêu cầu sự phối hợp toàn diện và kiên trì từ mọi thành phần xã hội.
+ Định hướng phát triển giúp Việt Nam đạt bước tiến lớn trong kỷ nguyên số.

Sự hình thành phương thức sản xuất số ở Việt Nam

Phương thức sản xuất là thành tố quan trọng và chủ yếu nhất để nhận diện đặc trưng bản chất của một kỷ nguyên mới. Bởi vì, phương thức sản xuất là thành tố có tính quyết định, vừa là nguồn lực vừa là điều kiện và là động lực cho sự phát triển của xã hội, đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong tiến trình phát triển của xã hội
con người. Theo lô-gic đó, kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam cũng sẽ được bắt đầu nhờ sự xuất hiện và vận hành của phương thức sản xuất mới, - phương thức sản xuất số.

Cuộc Cách mạng công nhiệp (CMCN) lần thứ tư là cuộc cách mạng tạo ra đột phá và sáng tạo. Trong cuộc cách mạng này, các tri thức, ý tưởng và công nghệ mới luôn luôn được xuất hiện và thực hiện. Chính việc luôn luôn tạo ra và hiện thực hóa tri thức, ý tưởng và công nghệ mới mà tạo ra đột phá, sáng tạo và nhân loại phát triển mang tính bùng nổ. Bản chất của cuộc CMCN lần thứ tư là cuộc cách mạng số, tức là cuộc CMCN được triển khai dựa trên nền tảng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) và tích hợp tất cả các công nghệ thông minh để tối ưu hóa quy trình, phương thức sản xuất; nhấn mạnh những công nghệ đang và sẽ có tác động lớn nhất là AI, công nghệ số, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu mới, công nghệ tự động hóa, người máy,... và hệ quả tất yếu của cuộc cách mạng số chính là đòi hỏi phải có quá trình chuyển đổi số trên tất cả các lĩnh vực và các quá trình hoạt động trong xã hội.

Tại Việt Nam, dưới sự tác động mạnh mẽ của cuộc CMCN lần thứ tư và đồng thời cũng là sự vận dụng những thành tựu của cuộc cách mạng này vào hiện thực cuộc sống mà chúng ta đã tiến hành “chuyển đổi số”, tức là quá trình thay đổi từ mô hình hoạt động truyền thống sang mô hình hoạt động dựa trên quá trình “số hóa” bằng cách áp dụng công nghệ mới như dữ liệu lớn (Big Data), Internet cho vạn vật (IoT), điện toán đám mây (Cloud)… nhằm thay đổi phương thức quản lý, điều hành, lãnh đạo; quy trình làm việc và văn hóa cộng đồng cũng như làm thay đổi các quá trình sản xuất của xã hội [1].

Nhận thức rõ vị thế quan trọng bậc nhất của phương thức sản xuất số đối với kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ ra, Việt Nam đang tất yếu phải chuyển sang giai đoạn hiện thực hóa và tiến hành triển khai thực hiện một phương thức sản xuất mới - phương thức sản xuất số, để bắt kịp, tương thích và đáp ứng được yêu cầu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

“Chúng ta đang đứng trước yêu cầu phải có một cuộc cách mạng với những cải cách mạnh mẽ, toàn diện để điều chỉnh quan hệ sản xuất, tạo động lực mới cho phát triển. Đó là cuộc cách mạng chuyển đổi số, ứng dụng khoa học công nghệ nhằm tái cấu trúc quan hệ sản xuất phù hợp với sự tiến bộ vượt bậc của lực lượng sản xuất. Chuyển đổi số không đơn thuần là việc ứng dụng công nghệ số vào các hoạt động kinh tế - xã hội, mà còn là quá trình xác lập một phương thức sản xuất mới tiên tiến, hiện đại - “phương thức sản xuất số”, trong đó đặc trưng của lực lượng sản xuất là sự kết hợp hài hòa giữa con người và trí tuệ nhân tạo; dữ liệu trở thành một tài nguyên, trở thành tư liệu sản xuất quan trọng; đồng thời quan hệ sản xuất cũng có những biến đổi sâu sắc, đặc biệt là trong hình thức sở hữu và phân phối tư liệu sản xuất số” [2].

Mục đích của việc thực thi phương thức sản xuất số này chính là “cần được thực hiện toàn diện, đồng bộ, có tính đến mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng, nhằm xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, vừa phát huy sức mạnh của lực lượng sản xuất hiện đại, vừa đảm bảo bản chất tốt đẹp của chế độ xã hội chủ nghĩa, phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam trong thời đại mới” [3].

Phương thức sản xuất số là phương thức sản xuất tương thích và được hình thành bắt đầu từ khi có cuộc CMCN lần thứ tư. Phương thức sản xuất số đuợc thể hiện ra thông qua việc kiến tạo mô hình phát triển mới cho xã hội - mô hình phát triển dựa trên lợi thế kinh tế tri thức (trí tuệ nhân tạo), tức là thực thi mô hình phát triển đất nước dựa trên sự tích hợp của AI, khoa học và công nghệ, của công nghệ số hóa và vốn dữ liệu vào quá trình sản xuất.

Như vậy, dưới sự tác động và lan tỏa mạnh mẽ của cuộc CMCN lần thứ tư, những dấu hiệu đặc trưng cho lực lượng sản xuất số và quan hệ sản xuất số đã hiện diện thì phương thức sản xuất số trên phạm vi toàn thế giới đã vận hành và như một kết quả tất yếu là, ở Việt Nam cũng đã và đang hình thành phương thức sản xuất số.

2. Sự vận hành của phương thức sản xuất số trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc

Để có thể đảm bảo cho sự hình thành và vận hành được phương thức sản xuất số trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, cần quan tâm đến một số vấn đề sau:

Một là, phải có phương thức quản trị bằng thể chế số

Phương thức quản trị toàn bộ quá trình sản xuất, phân phối, lưu thông và tiêu dùng cũng như quản trị phát triển xã hội trong phương thức sản xuất số được thực hiện thông qua phương thức quản trị bằng thể chế số. Thể chế số là thể chế phát triển mà Bộ Chính trị đã chỉ ra: “Thể chế, nhân lực, hạ tầng, dữ liệu và công nghệ chiến lược là những nội dung trọng tâm, cốt lõi, trong đó thể chế là điều kiện tiên quyết, cần hoàn thiện và đi trước một bước. Đổi mới tư duy xây dựng pháp luật bảo đảm yêu cầu quản lý và khuyến khích đổi mới sáng tạo, loại bỏ tư duy “không quản được thì cấm” [4].

Theo tinh thần này, việc cụ thể hóa thể chế số này cần phải được triển khai thực hiện sao cho việc “Quản lý nhà nước từ Trung ương đến địa phương trên môi trường số, kết nối và vận hành thông suốt giữa các cơ quan trong hệ thống chính trị. Hoàn thành xây dựng, kết nối, chia sẻ đồng bộ cơ sở dữ liệu (CSDL) quốc gia, CSDL các ngành; khai thác và sử dụng có hiệu quả tài nguyên số, dữ liệu số, hình thành sàn giao dịch dữ liệu. Phát triển Chính phủ số, kinh tế số, xã hội số, công dân số, công nghiệp văn hoá số đạt mức cao của thế giới” [5].

Hai là, phải tập trung phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số làm thành trụ cột trọng tâm để thúc đây sự hình thành và vận hành phương thức sản xuất số trong kỷ nguyên mới, - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Điều này đã được xác định và khẳng định rõ trong định hướng của Bộ Chính trị: “Phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia là đột phá quan trọng hàng đầu, là động lực chính để phát triển nhanh lực lượng sản xuất hiện đại, hoàn thiện quan hệ sản xuất, đổi mới phương thức quản trị quốc gia, phát triển kinh tế - xã hội, ngăn chặn nguy cơ tụt hậu, đưa đất nước phát triển bứt phá, giàu mạnh trong kỷ nguyên mới”[1].

Ba là, phải định hình và hình thành tư duy số

Tư duy số được tạo dựng và vận hành dựa trên sự hoạt động song trùng giữa trí tuệ con người và trí tuệ nhân tạo. Thời đại CMCN lần thứ tư đã mang lại bản chất đột phá cho mọi sự phát triển đòi hỏi các hoạt động của con người đều phải phi truyền thống, không tuần tự, không thứ bậc và phải đột biến theo chất lượng; đặc biệt phải tìm cách sử dụng khả năng sáng tạo để vượt qua mọi giới hạn [7].

Có thể nói rằng, tư duy sáng tạo là cốt lõi cho sự phát triển của xã hội thời đại CMCN lần thứ tư. Tư duy sáng tạo là khả năng tư duy đột biến nhằm tìm ra những phương án, cách tiếp cận mới cho vấn đề đang đặt ra. Tư duy sáng tạo giúp xã hội có khả năng đẩy ranh giới ra khỏi sự bình thường mà mọi người quen nghĩ để tìm ra cái mới, điều mới chưa từng có trước đó. Và trong thời đại hiện nay, bất kỳ ngành nghề nào như chính trị, xã hội, kinh tế, nghệ thuật, kỹ thuật… đều cần đến tư duy sáng tạo.

Một điểm rất cần nhấn mạnh là, việc đổi mới tư duy trước đây được hiểu là đổi mới nhận thức cũ và tư duy cũ để có nhận thức mới và tư duy mới, nghĩa là, đổi mới tư duy chỉ bó hẹp trong phạm vi nhận thức của con người với nhau. Hiện nay, đổi mới tư duy trong bối cảnh CMCN lần thứ tư có điểm rất khác: đổi mới tư duy không chỉ là đổi mới nhận thức và tư duy cũ để có nhận thức và tư duy mới mà còn là để làm cho tư duy con người phải khác và phải vượt lên trí tuệ nhân tạo.

Bốn là, phải sử dụng và tận dụng lợi thế của trợ lý ảo

Trợ lý ảo ở đây chính là AI. Theo GS, TSKH. Hồ Tú Bảo, Giám đốc Phòng thí nghiệm Khoa học dữ liệu của Viện nghiên cứu cao cấp về Toán (VIASM) “Những tiến bộ vượt bậc, đột phá của khoa học công nghệ đã dần số hoá mọi thực thể, mọi hoạt động của con người và các thực thể, hoạt động này có thể kết nối với nhau trên không gian mạng qua dữ liệu. AI làm cho máy móc có được năng lực của trí tuệ con người, đang tiến bộ rất nhanh. Chính dữ liệu là nhiên liệu để các thuật toán AI hoạt động, giúp AI đạt được năng lực trí tuệ của con người” [8].

Theo dự đoán của các chuyên gia “vào năm 2025, AI sẽ không chỉ là một công cụ mà nó còn sẽ là một cộng tác viên. Nhiều công cụ hỗ trợ AI đang được sử dụng hiện nay dựa trên các quy tắc hoặc tập dữ liệu tĩnh. Tác nhân AI có thể liên tục học hỏi từ các dữ liệu đầu vào của người dùng và tích hợp thông tin theo ngữ cảnh. Sau đó, tác nhân AI có thể tự đưa ra quyết định mà ít, thậm chí là không cần sự giám sát hay can thiệp của con người” [9]. Như vậy, trợ lý ảo (AI) đã và trở thành công cụ đắc lực cho con người và theo Bộ trưởng Bộ Thông tin & Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng, “Việt Nam đang phát triển AI trở thành các trợ lý cá nhân cho con người và tiến tới mỗi người dân sẽ có một trợ lý ảo, được huấn luyện bằng dữ liệu và tri thức của chính mình” [10].

Cần lưu ý thêm rằng, khi bước vào thời kỳ đổi mới đất nước trong CMCN lần thứ ba với bản chất điện tử hóa, mọi người dân đã phải phổ cập việc sử dụng máy vi tính trong hoạt động hành ngày thì ngày nay trong CMCN lần thứ tư với bản chất cách mạng số, mọi người dân cũng phải được phổ cập cách sử dụng trợ lý ảo (AI) trong hoạt động hành ngày.

Năm là, tạo lập kỹ năng số

Kỹ năng số trong phương thức sản xuất số cần phải được nhận biết trên hai phương diện cơ bản: kỹ năng số cứng và kỹ năng số mềm

Kỹ năng số cứng là “khả năng tìm kiếm, đánh giá, sử dụng, chia sẻ và tạo nội dung bằng công nghệ thông tin và Internet”. Bất cứ điều gì từ khả năng bạn tìm ra thông tin của bạn hoặc của ai đó trên Internet cho đến việc tự tạo một trang web đều được coi là một kỹ năng số [11].

Kỹ năng số mềm bao gồm những kiến thức và kỹ năng làm việc với con người (kể cả chính bản thân mình). Đây là kỹ năng giúp cho mỗi cá nhân làm việc hiệu quả hơn với những người xung quanh, bao gồm kỹ năng giao tiếp hiệu quả và thuyết phục; khả năng tự nhận thức và phát triển bản thân; kỹ năng hợp tác và kết nối; kỹ năng quản lý mâu thuẫn; kỹ năng quản lý stress và sống lành mạnh [12].

Với sự kết hợp giữa kỹ năng số cứng và kỹ năng số mềm sẽ giúp cho các công dân số càng nhận thức rõ bản thân thì càng tự tin và sáng tạo. Nhờ đó, công dân số sẽ ra những quyết định sáng suốt hơn, có những mối quan hệ vững mạnh hơn, ngày càng hoàn thiện mình, biết tương tác, làm việc và hoạt động chủ động, sáng tạo trong môi trường số và biết đưa mình trở thành lực lượng sản xuất số trong phương thức sản xuất số.

Sáu là, xác định các chủ thể và trách nhiệm của các chủ thể trong việc xây dựng và vận hành phương thức sản xuất số

Để có thể hình thành và vận hành được phương thức sản xuất số thì điều tất yếu là phải có các chủ thể cũng như xác định trách nhiệm của các chủ thể trong việc xây dựng và vận hành phương thức sản xuất số. Bộ Chính trị đã chỉ ra: “Tăng cường sự lãnh đạo toàn diện của Đảng, phát huy sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị, sự tham gia tích cực của doanh nhân, doanh nghiệp và Nhân dân đối với phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Xác định đây là cuộc cách mạng sâu sắc, toàn diện trên tất cả các lĩnh vực; được triển khai quyết liệt, kiên trì, đồng bộ, nhất quán, lâu dài với những giải pháp đột phá, mang tính cách mạng. Người dân và doanh nghiệp là trung tâm, là chủ thể, nguồn lực, động lực chính; nhà khoa học là nhân tố then chốt; Nhà nước giữ vai trò dẫn dắt, thúc đẩy, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia” [13].

Đây đồng thời cũng là sự định hướng và là trách nhiệm của cả dân tộc Việt Nam nhằm tham gia vào việc hiện thực hóa và triển khai vận hành phương thức sản xuất số, kỷ nguyên số ở Việt Nam./.

“

[1] Xem thêm: Ngô Đình Xây: Chuyển đổi số trong
công tác tuyên giáo https://www.tuyengiao.vn/nghien-cuu/nghiep-vu-cong-tac-tuyen-giao/chuyen-doi-so-trong-cong-tac-tuyen-giao-140005 1/8/2022
[2] Tổng Bí thư, Chủ Tịch nước Tô Lâm: Chuyển đổi số - động lực quan trọng phát triển lực lượng sản xuất, hoàn thiện quan hệ sản xuất đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới. https://baochinhphu.vn/chuyen-doi-so-dong-luc-quan-trong-phat-trien-luc-luong-san-xuat-hoan-thien-quan-he-san-xuat-dua-dat-nuoc-buoc-vao-ky-nguyen-moi-102240901141502722.htm, ngày 02/09/2024
[3] Tổng Bí thư, Chủ Tịch nước Tô Lâm: Chuyển đổi số - động lực quan trọng phát triển lực lượng sản xuất, hoàn thiện quan hệ
sản xuất đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới. https://baochinhphu.vn/chuyen-doi-so-dong-luc-quan-trong-phat-trien-luc-luong-san-xuat-hoan-thien-quan-he-san-xuat-dua-dat-nuoc-buoc-vao-ky-nguyen-moi-102240901141502722.htm, ngày 02/09/2024
[4] Nghị quyết số 57-NQ/TW, ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị “về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”. https://baochinhphu.vn/nghi-quyet-cua-bo-chinh-tri-ve-dot-pha-phat-trien-khoa-hoc-cong-nghe-doi-moi-sang-tao-va-chuyen-doi-so-quoc-gia-102241224175800712.htm, 24/12/2024
[5] Nghị quyết số 57-NQ/TW, ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị “về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”. https://baochinhphu.vn/nghi-quyet-cua-bo-chinh-tri-ve-dot-pha-phat-trien-khoa-hoc-cong-nghe-doi-moi-sang-tao-va-chuyen-doi-so-quoc-gia-102241224175800712.htm, 24/12/2024

[6] Nghị quyết số 57-NQ/TW, ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị “về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”. https://baochinhphu.vn/nghi-quyet-cua-bo-chinh-tri-ve-dot-pha-phat-trien-khoa-hoc-cong-nghe-doi-moi-sang-tao-va-chuyen-doi-so-quoc-gia-102241224175800712.htm, 24/12/2024
[7] Xem: T. Harv Eker - Bí mật tư duy triệu phú: 5 tư duy khác biệt của người giàu. https://vnexpress.net/5-tu-duy-khac-biet-cua-nguoi-giau-4691417.html, 22/12/2023
[8] Xem: GS, TSKH. Hồ Tú Bảo, Giám đốc Phòng thí nghiệm Khoa học dữ liệu của Viện nghiên cứu cao cấp về Toán (VIASM) - Ứng dụng AI trong chuyển đổi kép: Việt Nam có thể tiến nhanh khi thách thức lớn? https://vietnamnet.vn/ung-dung-ai-trong-chuyen-doi-kep-viet-nam-co-the-di-nhanh-nhung-thach-thuc-lon-2327513.html, 01/10/2024

[9] Xem: Trí Đỗ - 4 xu hướng công nghệ có thể định hình thế giới 2025. https://thanhnien.vn/4-xu-huong-cong-nghe-co-the-dinh-hinh-the-gioi-2025-18524122609374768.htm 29/12/2024 08:47 GMT+7
[10] Bộ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Mạnh Hùng - Phát
triển AI trở thành trợ lý cá nhân cho mỗi người dân Việt Nam. https://vietnamnet.vn/dua-ai-tro-thanh-tro-ly-ca-nhan-cho-moi-nguoi-dan-viet-nam-2349418.html, 06/12/2024
[11] Theo Human Resources - Kỹ năng số và cách ứng dụng hiệu
quả vào trong công việc. https://mphr.com.vn/vi/ky-nang-so-la-gi/
[12] Theo Thinking School VN - Kỹ năng làm việc với con người. https://thinkingschool.vn/phat-trien-nang-luc-quan-ly-va-lanh-dao/ky-nang-lam-viec-voi-con-nguoi/

[13] Nghị quyết số 57-NQ/TW, ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị “về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”. https://baochinhphu.vn/nghi-quyet-cua-bo-chinh-tri-ve-dot-pha-phat-trien-khoa-hoc-cong-nghe-doi-moi-sang-tao-va-chuyen-doi-so-quoc-gia-102241224175800712.htm, 24/12/2024

(Bài viết đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 1+2 tháng 1+2 năm 2025)

PGS. TS. Ngô Đình Xây, nguyên Vụ trưởng Vụ Lý luận chính trị, Ban Tuyên giáo Trung ương