Trong thời đại truyền thông số, sự tiến bộ của công nghệ truyền thông đã ảnh hưởng sâu sắc đến lối sống và sự tồn tại của xã hội với tốc độ ngày càng nhanh. Truyền thông, đặc biệt với sự phổ biến của các phương tiện truyền thông số mới, đã mang đến những thay đổi lớn trong đời sống công chúng. Một mặt, truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển và tiến bộ xã hội; mặt khác, nó cũng mang đến những thách thức mới đối với việc xây dựng đạo đức và luân lý xã hội.

Giờ đây, mọi người có thể sử dụng Internet để tiếp cận lượng thông tin khổng lồ, đẩy nhanh tốc độ thu thập, mở rộng các kênh truy cập và giảm chi phí thu thập thông tin. Điều này đã đẩy nhanh tốc độ xử lý thông tin và sáng tạo nội dung chưa từng có trong lịch sử.

Tuy nhiên, khi công nghệ thông minh được áp dụng vào truyền thông, nó cũng mang lại những hậu quả khó lường như vi phạm quyền riêng tư, đe dọa an ninh thông tin, bất công bằng trong truyền thông, và thậm chí là lan truyền tin giả. Do đó, bên cạnh sự điều chỉnh bằng pháp luật thì cần có sự điều chỉnh bằng đạo đức đối với người làm truyền thông.

Tính cấp thiết của giáo dục đạo đức truyền thông trong thời đại truyền thông số

Trao đổi vấn đề này với PV Tạp chí TT&TT, TS. Nguyễn Vân Hạnh, Học viện Báo chí và Tuyên truyền cho biết: Ngày nay, trong thời đại truyền thông số, với thông tin phong phú, đa dạng, nhanh chóng và giá rẻ, sự xung đột ý tưởng là điều không tránh khỏi. Điều này có thể làm tăng chi phí và gây khó khăn trong quản lý hệ thống truyền thông số cũng như tạo ra những vấn đề đạo đức mới. Trật tự đạo đức hiện tại có thể bị phá vỡ bởi tính không ổn định của đạo đức trên không gian mạng trong kỷ nguyên truyền thông số.

Mặt khác, công nghệ đang thâm nhập mọi khía cạnh của cuộc sống với tốc độ chưa từng có. Trong ngành công nghiệp tin tức, tốc độ và tính tức thì là quan trọng nhất, và ở khía cạnh này, máy móc vượt trội hơn con người. Robot tin tức có thể tạo và phân phối bản thảo dựa trên thuật toán trong thời gian ngắn, hoạt động liên tục 24 giờ/ngày và vượt quá giới hạn của sức lao động con người.

Khi công nghệ tiến xa, người đọc khó phân biệt nội dung do con người hay robot viết. Trí tuệ nhân tạo (AI) tham gia ngành tin tức đã giảm chi phí sản xuất và tăng tốc độ xuất bản. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra những rủi ro như: Dữ liệu có được thu thập chính xác và không thiên vị; Việc đọc dữ liệu có xâm phạm thông tin cá nhân; Ai sở hữu nội dung do robot tạo ra; Những người bị thay thế bởi máy móc phải đối mặt với vấn đề gì; Liệu Internet có thật sự thúc đẩy dân chủ hóa thông tin.

Việc sử dụng AI trong sáng tạo nội dung giống như một con dao hai lưỡi. Một mặt nó gia tăng tốc độ xử lý, sản xuất, xuất bản thông tin, nhưng mặt khác nó cũng làm xói mòn khả năng sáng tạo của con người. Khi thông tin được máy móc sản xuất hàng loạt thì cá tính riêng của người viết cũng không còn. Và cứ thế, tính sáng tạo của người sáng tạo nội dung bị mai một, phụ thuộc vào công nghệ.

TS. Nguyễn Vân Hạnh cũng cho biết, ngày nay, với dữ liệu hình ảnh, âm thanh, thông tin đầy đủ, AI có thể dễ dàng tạo ra tin giả để lừa dối công chúng. Nguy hiểm hơn, cá nhân và tổ chức có thể sử dụng AI để phát tán tin giả, thông tin sai lệch vì mục đích cá nhân hoặc cho các hoạt động gián điệp, gây nguy hiểm cho an ninh quốc gia.

Khi các phương tiện truyền thông trở thành phương tiện thu thập thông tin quan trọng nhất của công chúng, việc xuất bản thông tin theo cách này chắc chắn sẽ làm gia tăng nghi ngờ của độc giả về tính xác thực và khách quan của thông tin, làm giảm giá trị khách quan của tin tức và có thể làm tổn hại đến vai trò “xã hội” của tin tức.

Do đó, việc giáo dục đạo đức truyền thông cho người làm trong ngành trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Giáo dục đạo đức truyền thông không chỉ cung cấp kiến thức về các chuẩn mực và giá trị cốt lõi của ngành truyền thông mà còn trang bị cho người làm truyền thông kỹ năng đánh giá và xử lý thông tin một cách có trách nhiệm. Giáo dục đạo đức truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì giá trị cốt lõi của ngành truyền thông trong thời đại số hóa nhanh chóng.

Hơn nữa, giáo dục đạo đức truyền thông giúp tạo ra một nền tảng vững chắc cho việc xây dựng lương tâm nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội. Những người làm truyền thông được đào tạo kỹ về đạo đức sẽ có khả năng chống lại áp lực thương mại và chính trị, từ chối thông tin sai lệch và tin tức giật gân. Họ sẽ nắm vững nguyên tắc trung thực, khách quan và sẽ nhận thức rõ trách nhiệm của mình trong việc cung cấp thông tin chính xác, tin cậy cho công chúng.

Việc giáo dục đạo đức truyền thông có tầm quan trọng với toàn xã hội. Nó giúp tăng cường lòng tin của công chúng vào truyền thông, đóng góp vào sự ổn định và minh bạch của thông tin trong kỷ nguyên số.

Để giải quyết những vấn đề liên quan đến đạo đức trên không gian mạng và giảm thiểu rủi ro trong việc phổ biến thông tin kỹ thuật số, việc xây dựng lại các nguyên tắc đạo đức truyền thông phù hợp với sự phát triển của thời đại số là rất quan trọng.

“Muốn vậy, chúng ta cần nhanh chóng thiết lập các chuẩn mực đạo đức truyền thông theo hướng nhân văn và chuẩn mực trong thời đại truyền thông số. Hệ thống đạo đức này cần tiếp cận đa chiều, bao gồm: các quy định kỹ thuật, phong tục tập quán và xây dựng một hệ sinh thái mạng trong sạch. Khi đã có chuẩn mực đạo đức truyền thông, việc giáo dục và phổ biến chuẩn mực này cho những người làm truyền thông là rất cần thiết”, TS. Nguyễn Vân Hạnh chia sẻ.

Định hướng giáo dục đạo đức truyền thông cho người làm truyền thông

TS. Nguyễn Vân Hạnh cho rằng, giáo dục đạo đức truyền thông cần tập trung vào việc nâng cao nhận thức về trách nhiệm và hậu quả của việc phát tán thông tin sai lệch. Các chủ thể sáng tạo nội dung số cần được đào tạo để hiểu sâu hơn về tác động của AI đối với truyền thông, nhằm đảm bảo rằng nội dung được tạo ra đáp ứng các tiêu chuẩn về tính chính xác và đạo đức.

Việc xây dựng chương trình đào tạo về đạo đức truyền thông phải được thực hiện một cách có hệ thống, tập trung vào việc phát triển khả năng đánh giá và phân tích thông tin của người sáng tạo. Các khóa học về quản trị thông tin, đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội cần trở thành một phần quan trọng trong giáo dục truyền thông.

Thêm vào đó, sự hợp tác giữa các tổ chức truyền thông, chính phủ và các cơ sở giáo dục sẽ giúp xây dựng một nền tảng vững chắc để định hướng sự phát triển đạo đức của ngành công nghiệp truyền thông trong thời đại số.

TS. Nguyễn Vân Hạnh nhấn mạnh, để đẩy mạnh giáo dục đạo đức truyền thông, cần tập trung các vấn đề sau:

Thứ nhất, giáo dục trách nhiệm xã hội cho chủ thể sáng tạo nội dung số

Đối với người làm truyền thông cần tiếp nhận sự giáo dục đạo đức từ sớm, từ xa. Nếu được giáo dục đạo đức từ sớm người làm truyền thông sẽ sớm hình thành các phạm trù lương tâm, trách nhiệm trong quá trình tác nghiệp sau này, từ đó có thể vượt qua những cám rỗ, cạm bẫy của thời đại truyền thông số. Sự hiểu biết này sẽ giúp họ duy trì tính toàn vẹn trong việc sản xuất nội dung, tránh việc phát tán thông tin sai lệch hoặc bị ảnh hưởng bởi áp lực thương mại hay chính trị.

Người làm truyền thông cũng cần nhận thức rõ vai trò của mình trong việc truyền tải thông tin đúng đắn và tin cậy cho công chúng. Được trang bị với kiến thức đạo đức, họ sẽ có khả năng đánh giá thông tin một cách khách quan và cân bằng, từ chối những nội dung thiếu trung thực và không đưa tin dựa trên sự giật gân hoặc tư lợi cá nhân.

Ngoài ra, sự giáo dục đạo đức cũng giúp họ đối mặt với áp lực từ mạng xã hội, nơi mà tin tức giả mạo và thông tin sai lệch lan truyền nhanh chóng. Hiểu biết về đạo đức truyền thông sẽ giúp họ nhận ra tầm quan trọng của việc xác minh thông tin và tuân thủ các tiêu chuẩn báo chí. Điều này không chỉ bảo vệ người làm truyền thông khỏi các tình huống khó khăn, mà còn giúp nâng cao uy tín và trách nhiệm của họ đối với xã hội.

Thứ hai, giáo dục nhận thức đạo đức với hai loại lý trí: “tính hợp lý về công cụ” và “tính hợp lý về giá trị”

Công nghệ AI là chủ đề nóng trong thời đại số và là điểm tăng trưởng kinh tế mới. Các công nghệ liên quan của nó chưa hoàn toàn trưởng thành, cần được cải thiện khẩn cấp và những người thực hành có liên quan phải liên tục tối ưu hóa các phương tiện kỹ thuật để điều chỉnh sự phổ biến của AI.

Các phương tiện truyền thông mới cần xây dựng một khuôn khổ đạo đức mới có thể được chấp nhận rộng rãi để điều chỉnh khả năng suy luận tự động và ra quyết định tự động của các hệ thống AI. Trước hết, cần phải khẩn trương xây dựng, phát triển và hoàn thiện các hệ thống, chuẩn mực đạo đức tương ứng, nhấn mạnh các quy tắc, ranh giới trong việc ứng dụng công nghệ AI, làm rõ địa vị chủ thể của con người, và tránh tình trạng mất kiểm soát đối với công nghệ.

Các công ty công nghệ và lập trình viên cần truyền tinh thần nhân văn vào các thuật toán để tránh thành kiến, phân biệt đối xử do công nghệ gây ra, nỗ lực hết sức để điều tiết sự lan rộng của AI, duy trì sự phát triển lành mạnh, tích cực, lành mạnh và bền vững của trật tự AI. Trên hết là tính tự giác của chủ thể sáng tạo nội dung, tính tự giác này sẽ giúp người sáng tạo tự xác lập ranh giới trong quá trình sản xuất thông tin.

“Trên thực tế, việc phổ biến tin tức không thể là một hoạt động thương mại thuần túy mà phải có thuộc tính sản phẩm công phi lợi nhuận rõ ràng. Nếu cứ tuyệt đối hóa lợi nhuận thì sẽ bỏ rơi trách nhiệm xã hội. Người làm truyền thông phải có ý thức về điều đó để tạo ra một môi trường thông tin lành mạnh góp phần vào xây dựng, phát triển hệ sinh thái thông tin nhân văn, dân chủ, bền vững”, TS. Nguyễn Vân Hạnh nhấn mạnh./.

Trường Thanh