AI tác động thế nào đến xã hội và các nhóm dễ bị tổn thương

Theo ước tính tại Việt Nam, lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) tạo sinh dự kiến sẽ đóng góp cho nền kinh tế số tới 14.000 tỷ đồng vào năm 2030. Việc ứng dụng AI trong khu vực công một cách thông minh, có trách nhiệm sẽ giúp tận dụng được tiềm năng của AI tạo ra một khu vực công hiệu quả, công bằng, minh bạch.

Phát biểu tại tọa đàm chuyên đề "Đánh giá toàn cảnh trí tuệ nhân tạo trong khu vực công tại Việt Nam" diễn ra chiều 18/3, ông Patrick Haverman, Phó Trưởng đại diện UNDP tại Việt Nam, nhấn mạnh AI đang làm thay đổi cách con người sống, làm việc và quản trị. Ông khẳng định, nếu được ứng dụng một cách có trách nhiệm, AI sẽ mở ra nhiều cơ hội lớn.

Cũng tại tọa đàm, ông Nguyễn Đức Lam, đại diện nhóm nghiên cứu Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông (IPS), cho biết trong 2 năm qua đã có những trường hợp thành công trong ứng dụng AI như Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Thông tin và Truyền thông (cũ), các địa phương như Tây Ninh, Hà Nội, Đà Nẵng, Huế…

Một trong những trường hợp thành công điển hình là sử dụng trợ lý ảo cho thẩm phán. Được đưa vào từ năm 2022, tức là trước khi ChatGPT ra đời và dựa trên những mô hình AI truyền thống, trợ lý ảo có thể hỗ trợ thẩm phán một số nhiệm vụ như tìm bản án, tổng hợp tài liệu, mã hóa bản án... Hiện nay, trợ lý ảo này đã được sử dụng ở tòa án tất cả các cấp và được đánh giá là hiệu quả tốt, có thể hỗ trợ giảm được 30% khối lượng công việc.

Với địa phương, Tây Ninh là một trong những điển hình tiêu biểu trong nỗ lực ứng dụng AI như phát triển, tích hợp AI vào camera giám sát; ứng dụng AI cho công chức trong xử lý phản ánh, kiến nghị...

Thực tế cho thấy, ứng dụng AI trong khu vực công giúp tiết kiệm nguồn lực, thời gian, tăng hiệu quả công việc cho cả cá nhân cán bộ, công chức và cơ quan nhà nước.

Bà Đào Thu Hương, cán bộ phụ trách về hòa nhập người khuyết tật UNDP Việt Nam cho biết: “AI không chỉ là câu chuyện đổi mới sáng tạo (ĐMST) mà còn mở ra cơ hội hòa nhập cho những nhóm dễ bị tổn thương cũng như tạo ra một sân chơi bình đẳng hơn cho họ. Nhìn về tương lai, chúng ta thấy rằng AI đang và sẽ hỗ trợ không chỉ cho người khuyết tật mà cho tất cả chúng ta”.

Trong khi đó, theo bà Nguyễn Hồng Oanh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Hành động vì sự phát triển hòa nhập (IDEA), AI mở ra nhiều cơ hội mới, giúp ích cho rất nhiều người, đặc biệt là người khuyết tật và các nhóm yếu thế. Cụ thể, AI giúp người khuyết tật tiếp cận thông tin và dịch vụ thuận tiện hơn, các công cụ như chuyển đổi văn bản thành giọng nói giúp người khiếm thị đọc tài liệu, phần mềm nhận diện giọng nói hỗ trợ người khuyết tật vận động có thể sử dụng máy tính và điện thoại dễ dàng hơn,...

Ngoài ra, công nghệ này còn hỗ trợ việc làm và giúp phát triển kinh tế: tạo ra cơ hội việc làm từ xa hỗ trợ người khuyết tật tham gia thị trường lao động tốt hơn; các nền tảng số đã giúp người khuyết tật làm việc tại nhà trong các lĩnh vực nhập dữ liệu, dịch thuật, thiết kế đồ họa; AI hỗ trợ tối ưu hóa quy trình sản xuất, giúp các doanh nghiệp (DN) khuyết tật phát triển bền vững hơn,...

Tuy nhiên, bà Nguyễn Hồng Oanh cũng cho biết: “Hiện nay, AI với nhiều khuyết tật còn khá mơ hồ, đặc biệt là các nhóm ở vùng sâu, vùng xa”.

Ngoài các cơ hội nói chung, việc tiếp cận AI cũng như các công nghệ số mới đối với người khuyết tật, yếu thế còn nhiều thách thức do khoảng cách số ngày càng lớn. Nhiều người khuyết tật chưa có điều kiện tiếp cận công nghệ mới, chưa có kỹ năng số để tận dụng lợi ích của AI; cộng đồng dân tộc thiểu số, lao động nhập cư, phụ nữ nghèo cũng khó khăn trong việc sử dụng các công nghệ mới.

“Nếu không được đào tạo kỹ năng thì họ thực sự bị bỏ lại phía sau và khoảng cách ấy càng ngày càng lớn”, Giám đốc IDEA nhấn mạnh.

Cũng theo bà Nguyễn Hồng Oanh, AI cũng có thể phân biệt đối xử, nếu dữ liệu đào tạo AI không đầy đủ thì sẽ vô tình loại trừ người khuyết tật khỏi các quyết định của AI. Một hệ thống tự động đưa ra các quyết định không đúng đắn, không hiểu yêu cầu của người yếu thế, vô hình chung lại thành sai lệch.

Mặt khác, AI cũng gây nguy cơ mất việc làm đối với các lao động có kỹ năng thấp bao gồm nhóm yếu thế. Bên cạnh đó là các rủi ro về quyền riêng tư, bởi AI thu thập nhiều dữ liệu cá nhân, nếu không có những quy định rõ ràng thì dữ liệu của nhóm yếu thế có thể bị lạm dụng.

Không chậm trễ trong cuộc chơi này

Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ (KHCN), ĐMST và chuyển đổi số (CĐS) quốc gia nêu rõ mục tiêu đến năm 2030 Việt Nam sẽ thuộc nhóm 3 nước dẫn đầu khu vực Đông Nam Á về nghiên cứu và phát triển AI.

Nghị quyết 57-NQ/TW nêu quan điểm chỉ đạo: “Phát triển nhanh và bền vững, từng bước tự chủ về công nghệ, nhất là công nghệ chiến lược; ưu tiên nguồn lực quốc gia đầu tư cho phát triển KHCN, ĐMST và CĐS. Phát huy tối đa tiềm năng, trí tuệ Việt Nam gắn với nhanh chóng tiếp thu, hấp thụ, làm chủ và ứng dụng thành tựu KHCN tiên tiến của thế giới; đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng, chú trọng nghiên cứu cơ bản, tiến tới tự chủ và cạnh tranh về công nghệ ở một số lĩnh vực Việt Nam có nhu cầu, tiềm năng, lợi thế”.

Để khai thác tiềm năng của AI, một vấn đề mấu chốt hiện nay là phát triển nguồn nhân lực và đào tạo kỹ năng số. Hiện nay, nhân lực làm việc được trong lĩnh vực AI còn rất thiếu. Mỗi năm, nguồn nhân lực này chỉ đáp ứng được 10% nhu cầu tuyển dụng, trong khi chỉ có khoảng 30% trong số 55.000 sinh viên công nghệ thông tin ra trường hàng năm có thể làm việc liên quan tới AI.

Theo ông Võ Xuân Hoài, Phó Giám đốc Trung tâm ĐMST Quốc gia (NIC), đối với lĩnh vực nào thì con người cũng đóng vai trò then chốt, đặc biệt là AI - lĩnh vực có tốc độ thay đổi khủng khiếp.

Để đào tạo nguồn nhân lực và thu hút nhân tài giỏi trên thế giới, Phó Giám đốc NIC cho biết Việt Nam đang triển khai nhiều đề án quốc gia để phát triển nhân lực ngành AI nói riêng và các ngành công nghệ cao nói chung với những cơ chế, chính sách đột phá hơn, trong đó tăng cường hợp tác toàn diện 3 bên “nhà nước, nhà trường và DN”. Mặt khác, cần có cơ chế hấp dẫn để thu hút nhân tài tham gia vào khu vực công. Cuối cùng là cơ chế và lộ trình để họ phát huy năng lực, phát triển và cống hiến.

Đối với các nhóm dễ bị tổn thương, theo bà Nguyễn Hồng Oanh, cần tăng cường đào tạo kỹ năng số cho người khuyết tật và nhóm yếu thế. Các phong trào “bình dân học vụ số” hiện đang lan tỏa mạnh mẽ trong xã hội, đặc biệt là trong thế hệ trẻ, nhằm nâng cao năng lực số cho toàn dân.

Đối với người khuyết tật, bà Nguyễn Hoàng Anh cho biết phong trào này cũng chính là chìa khóa để phát triển năng lực số cộng đồng, giúp người khuyết tật ứng dụng công nghệ vào lao động và cuộc sống. Mới đây, Trung ương Hội Thanh niên khuyết tật Việt Nam phối hợp cùng Microsoft Việt Nam cũng đã tổ chức phát động phong trào “Bình dân học vụ số” trong thanh niên khuyết tật Việt Nam nhằm đào tạo miễn phí cho thanh niên khuyết tật.

Ngoài ra, để giảm thiểu khoảng cách số, Giám đốc IDEA cho biết việc xây dựng công nghệ cần thân thiện phù hợp với nhiều đối tượng, đặc biệt là thiết kế AI có tính bao trùm. Bên cạnh đó, cần tăng cường bảo vệ quyền riêng tư và trách nhiệm giải trình của AI, thúc đẩy AI phục vụ lợi ích công, đặc biệt trong các lĩnh vực giáo dục, y tế, việc làm.

“AI có thể giúp người khuyết tật và các nhóm yếu thế rất nhiều nhưng cũng có thể khiến họ gặp nhiều khó khăn hơn nếu không có sự chuẩn bị sẵn sàng. Chúng ta cần làm sao để AI không trở thành rào cản mà là công cụ giúp mọi người hòa nhập tốt hơn. Là một tổ chức làm việc vì người yếu thế, vì quyền của người yếu thế, IDEA mong muốn AI sẽ trở thành một công cụ thúc đẩy hòa nhập thay vì tạo ra thêm rào cản. Để làm được điều đó thì tất cả chúng ta, từ các nhà phát triển công nghệ, các tổ chức xã hội, các DN đến các nhà hoạch định chính sách đều cần có trách nhiệm hành động ngay từ bây giờ”, bà Nguyễn Hồng Oanh nhấn mạnh./.

Ngọc Diệp