Xenophon xứ Athens (430 TCN - khoảng 355TCN) là một nhà quân sự, triết gia và nhà sử học người Hy Lạp, học trò của Socrates. Ông được biết đến vì những ghi chép của mình về thời đại ông sống, những năm cuối thế kỷ thứ 5 và đầu thế kỷ thứ 4 TCN. Sự tham gia thời trẻ trong chiến dịch thất bại giúp Cyrus chiếm ngôi vua Ba Tư đã tạo cảm hứng cho ông viết tác phẩm Anabasis nổi tiếng nhất của mình.
Anabasis - Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư
Được mệnh danh là "một trong những cuộc mạo hiểm vĩ đại nhất trong lịch sử loài người", Anabasis là cuốn tự truyện của Xenophon, thuật lại chuyến hành trình ông chỉ huy đoàn quân viễn chinh người Hy Lạp "đánh thuê" cho hoàng tử Ba Tư, rút lui trở về quê hương sau thất bại quân sự trên vùng đất này, trong hoàn cảnh mắc kẹt sâu ở lãnh thổ kẻ địch. Lúc này, thống lĩnh và các vị tướng cấp cao lần lượt bị giết chết hoặc bắt giữ, thiếu thốn quân lương và liên tục gặp trở ngại khi bị quân thù và dân bản địa tấn công cản đường.
Trong quá trình rút lui ấy, đội quân viễn chinh Hy Lạp này đồng thời cũng là một "chính phủ dân chủ di động", các binh sĩ sẽ cử hành hội nghị đúng thời hạn, tiến hành bỏ phiếu biểu quyết đối với đề nghị của những tướng quân được bầu, quyết định chiến thuật mới, chế tạo vũ khí mới và cải tiến chế độ tổ chức hiện hữu thông qua tranh luận và bàn bạc. Các vị tướng được bầu hành quân và chiến đấu cùng binh sĩ, hơn nữa còn phải cung cấp danh sách chi tiết về các khoản chi tiêu của họ để giành được sự tín nhiệm.
Anabasis là câu chuyện thực chứng cho một mô hình quản trị dựa trên các giá trị Bình Đẳng - Linh Hoạt - Tối Ưu
Qua Anabasis, Xenophon đã cho thấy, phương thức chiến đấu của người Hy Lạp khác với quân địch của họ: Họ có cảm nhận cá nhân, kỉ luật nghiêm minh hơn, vũ khí cũng chí mạng hơn, quan hệ giữa các binh sĩ bình đẳng, ý thức chủ động tham chiến nổi trội, tư duy linh hoạt và có thể thích ứng với chiến thuật mới, ngoài ra còn có xu hướng tác chiến thiên về sử dụng bộ binh hạng nặng. Những đặc điểm này xuất phát từ việc họ có chung nhận thức về thể chế chính phủ, từ sự bình đẳng của nội bộ giai cấp trung tầng, từ sự giám sát của dân chúng đối với các sự vụ quân sự, và từ tư tưởng tách rời khỏi nhà nước và đền thờ, chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa cá nhân và uy quyền tối cao của lý trí. Khi đoàn quân viễn chinh Hy Lạp đứng trước tuyệt cảnh, họ đã biến thể chế thành bang thành một thứ vũ khí kỳ diệu truyền cảm hứng cho sức mạnh nội tại của mỗi người lính và khiến những người Hy Lạp này chiến đấu trên mọi mặt trận với thái độ của những công dân thành phố, bởi vậy mà họ trở nên bất khả chiến bại.
Bản thân Xenophon, tác giả của cuốn sách, là một trong những thống lĩnh của quân Hy Lạp khi rút lui. Với cấu trúc gồm bảy quyển (có thể hiểu là 7 hồi như trong tiểu thuyết chương hồi của Trung Quốc) kể lại câu chuyện viễn chinh ấy, Anabasis là tác phẩm nổi tiếng nhất của ông.
Bên cạnh những ý nghĩa về lịch sử, "Anabasis" còn mang ý nghĩa trọng đại trong giáo dục khi là một trong những văn bản trọn vẹn đầu tiên được những người theo học tiếng Hy Lạp cổ nghiên cứu nhờ lối viết rành mạch và không hoa mỹ, tương tự như văn bản Commentarii de Bello Gallico của Caesar. Và hơn cả thế, đối với thế giới ngày nay, Anabasis là câu chuyện thực chứng cho một mô hình quản trị dựa trên các giá trị Bình Đẳng - Linh Hoạt - Tối Ưu, mà chúng ta có thể ứng dụng trong doanh nghiệp, tổ chức hay chính quyền địa phương.
Những điều thú vị khi dịch sách lịch sử Hy Lạp
Dịch giả trẻ Ngô Gia Thiên An
Ngô Gia Thiên An (sinh năm 1999), là cử nhân ngành Quốc tế học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn Hà Nội, từng là sinh viên trao đổi ở Đại học Greifswald, Đức và đã sớm bộc lộ khả năng sử dụng ngôn ngữ tài tình của mình với tác phẩm Memorabilia của Xenophon (trong bộ sách gồm nhiều tác phẩm của Xenophon, cùng một số dịch giả khác) và tham gia dịch trong dự án "Trẻ em học như thế nào" của Book Hunter.
Về quá trình dịch tác phẩm của Xenophon Ngô Gia Thiên An cho biết: Khi dịch văn của Xenophon, tôi đã tham khảo nhiều nguồn khác nhau, gồm các tác phẩm của các tác gia Hy Lạp - La Mã cổ đại cùng tiểu luận của nhiều học giả. Người ta đồn rằng những nàng thơ nói bằng giọng của Xenophon - Cicero, triết gia và nhà sử học La Mã cổ đại từng nhận định. Tuy nhiên, nhiều học giả đương thời cảm thấy văn phong của Xenophon hơi quá đơn giản và nhàm chán, lặp lại nhiều chỗ.
Ngô Gia Thiên An tâm sự: trong Anabasis, quả thật càng về sau tác giả càng lặp lại nhiều những ý từng viết khi trước. Là một vị tướng dẫn quân qua đất địch, Xenophon thường xuyên phải mở lời hiệu triệu để quân binh lấy lại tinh thần - ông luôn viện dẫn thần linh và khẳng định sự ưu việt của người Hy Lạp trong khi phát biểu; là một người lính hành quân hàng tháng trời qua những mảnh đất thù địch, Xenophon liên tục hiến tế để tìm lời chỉ dẫn; v.v… Có lẽ độc giả đương thời sẽ cảm thấy niềm tin vào thánh thần này là ngây thơ hay vô nghĩa, và những lời hiệu triệu cùng các nghi lễ hiến tế lặp lại quá nhiều lần. Tôi cũng từng cảm thấy như vậy. Song, dù đối với chúng ta, những vị thần Hy Lạp chỉ là những thần thoại, những câu chuyện trẻ con, thì với những người như Xenophon, đó là chỗ bám víu cuối cùng trong cảnh khốn cùng: hơn mười ngàn người mắc kẹt trong những vùng đất xa lạ, giữa những sông rộng và núi non, giữa những vùng đất thù địch, không có lương ăn… Càng về sau, Xenophon càng "chăm" làm lễ hiến tế hơn, cho đến nỗi tôi từng đùa rằng có lẽ sau một hành trình đầy xui rủi, ông càng ngày càng mê tín.
Nhưng đó chỉ là nhận định của một con người hiện đại. Không rõ khi những người Hy Lạp cùng thời, hay sau này là những học giả La Mã đọc Anabasis, họ cảm thấy ra sao. Có lẽ họ từng đồng cảm sâu sắc với câu chuyện của ông. Với hàng nghìn năm cách biệt văn hóa, khó mà nói rằng tôi có chung cảm nhận.
"Có lẽ Anabasis đã mang lại điều tốt hơn: cuốn sách giúp chúng ta nhìn về quá khứ, khám phá cách suy nghĩ, nói năng, ăn ở của những con người cổ đại. Có những điều sẽ khiến người đọc bất ngờ: người Hy Lạp cổ đại không biết đến bia hay ống hút, vậy nên Xenophon gọi bia là "rượu đại mạch" và mô tả rất cụ thể cách người ta dùng cần để uống bia (như cách người Việt Nam uống rượu cần), vì ông chưa từng thấy người ta uống rượu bia theo cách này. Tôi mong độc giả sẽ cảm thấy những chi tiết trên thú vị, và tìm thấy ý nghĩa trong những diễn ngôn lặp đi lặp lại của Anabasis"- Ngô Gia Thiên An chia sẻ./.
