Brexit và bài học kinh nghiệm cho Cộng đồng kinh tế ASEAN

Tương tự EU, các nước ASEAN thiết lập Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN (AFTA) trong những năm đầu thập niên 1990, AFTA tạo điều kiện để các nước thành viên hưởng lợi từ thương mại và đầu tư nội khối. Sự ra đời của Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) đã đánh dấu một nỗ lực thúc đẩy sự tự do hóa thương mại và dịch vụ trong Hiệp hội.

ASEAN với mô hình và phương thức hoạt động khác biệt so với EU, nhưng cũng đang nhắm tới mô hình EU như một thí dụ để học những bài học hay và tránh những kinh nghiệm tiêu cực. Vì thế, quyết định rời EU của cử tri Anh (Brexit) đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh để ASEAN cân nhắc tiến trình hội nhập. Châu Âu hậu Brexit chính là bài học về phương hướng và việc định hướng trong tương lai cho nhóm 10 nước thành viên ASEAN cũng như phần còn lại của châu Á.

Bài học chính từ Brexit đối với châu Á là phải theo đuổi hợp tác lâu dài trong khu vực mà không cần phải hội nhập bằng mọi giá. ASEAN đã trở thành điểm tựa cho việc xây dựng kiến trúc khu vực ở châu Á, nhưng thành công chưa thể sánh với EU. Nếu châu Âu đã tiến quá xa trong hội nhập kinh tế và liên minh chính trị, thì ASEAN mới chỉ đang tiến từng bước. Vẫn cần phải làm nhiều hơn trong việc thể chế hóa các không gian hợp tác của ASEAN. Một thành tựu của ASEAN gần đây là sự ra đời của Cộng đồng ASEAN. Tuy nhiên, ASEAN hiện vẫn đang phải đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức. Các khó khăn và thách thức chủ yếu xuất phát từ (i) khác biệt về thiết chế chính trị, (ii) khác biệt về nhận thức trong một số vấn đề như quan niệm về an ninh, quan hệ chủ quyền quốc gia và dân chủ, nhân quyền; (iii) mâu thuẫn về chủ quyền và lãnh thổ giữa các nước thành viên chưa được giải quyết. Cùng với đó là các thách thức xuyên quốc gia (transnational challenges) như suy thoái môi trường, dịch bệnh, khủng bố, hàng hải, cướp biển, biến động tài chính… Khu vực ASEAN hiện đang là nơi có nhiều điểm “nóng”, nếu không kiểm soát tốt có thể những điểm nóng này sẽ trở thành nơi xung đột thậm chí thành thế chiến ba. Các tranh chấp ở Biển Đông và biển Hoa Đông như một “lời nhắc nhở” rằng châu Á vẫn còn rất nhiều việc phải giải quyết.

Về phương cách hội nhập, ASEAN cần có những lựa chọn phát triển của riêng mình và không nên theo đuổi một hình mẫu mang tính rập khuôn (stereotype) nào. Thực tế, chính việc EU quá cứng nhắc trong các nguyên tắc hoạt động đã khiến các thành viên EU bị giới hạn về phạm vi hoạt động. Một khuôn khổ cởi mở cho các trao đổi và tranh luận cũng bị giới hạn theo hướng hành chính hóa và ràng buộc về những điều kiện hội nhập. Trước những hạn chế đó, ASEAN cần chú trọng linh hoạt trong phương cách ứng xử với các thành viên cũng như tôn trọng các giá trị văn hóa và bản sắc riêng của từng quốc gia.

Việc can thiệp quá sâu vào nội bộ quốc gia có khả năng tạo nên những phản ứng không tích cực và gây nên tâm lý bất mãn trong nội bộ khối. Ở phương diện nào đó, những nguyên tắc mà ASEAN theo đuổi đều phản ánh tính chất linh hoạt và thực dụng để phù hợp với sự vận động của thời đại. Các quốc gia thành viên ASEAN vẫn giữ được quyền tự chủ về đối nội và đối ngoại. Quan trọng là trong khi EU hội nhập cả về kinh tế và chính trị thì ASEAN đặt trọng tâm hội nhập trên phương diện kinh tế và không hướng đến một tham vọng “siêu nhà nước” như EU. Với ASEAN, các hoạt động dựa trên phương cách đồng thuận, không có việc biểu quyết đa số hoặc bất kỳ cơ chế giải quyết tranh chấp có hiệu lực nào, chủ quyền quốc gia được duy trì tốt.

Trong bối cảnh ASEAN đang nỗ lực gắn kết để trở thành một Cộng đồng (ASEAN community) đúng nghĩa thì việc đặt người dân vào trọng tâm trong quá trình hội nhập có ý nghĩa hết sức quan trọng. Thực tế, các chính sách của ASEAN cần xuất phát và hướng đến người dân, thay vì phục vụ cho mục tiêu của giới lãnh đạo. Hay nói cách khác, người dân phải thật sự nhận thức được tính gắn kết của quốc gia trong ASEAN như là cơ sở để hội nhập và phát triển. Trên cơ sở đó, chính người dân sẽ là lực lượng giữ vai trò quan trọng thúc đẩy tính hiệu quả của ASEAN. Do đó, ASEAN cần đảm bảo tăng trưởng kinh tế phải mang lại lợi ích cho nhân dân trước tiên.

Đối với ASEAN, đây cũng là lúc để xem xét có thể hội nhập chính trị và kinh tế đến mức nào và châu Âu đã thu lại được những gì từ điều này. Brexit sẽ dẫn đến việc châu Á được chú ý nhiều hơn khi sự dịch chuyển quyền lực và của cải toàn cầu sang khu vực đông dân nhất hành tinh, có diện tích đất liền lớn nhất và sở hữu tiềm năng tăng trưởng mạnh nhất thế giới.