Tác động của công nghệ đến thói quen đọc sách của giới trẻ

Công nghệ mở ra kỷ nguyên mới cho văn hóa đọc

Trong kỷ nguyên công nghệ số, tri thức trở nên dễ tiếp cận hơn bao giờ hết. Với một chiếc điện thoại thông minh (smartphone) có kết nối Internet, người trẻ có thể truy cập vào hàng ngàn đầu sách điện tử (ebook), bài báo, nghiên cứu học thuật từ khắp nơi trên thế giới chỉ trong vài cú nhấp chuột. Các ứng dụng đọc sách như Amazon Kindle, Waka, Wattpad hay nền tảng thư viện số đang dần thay thế phương thức đọc truyền thống, mang lại sự tiện lợi và linh hoạt.

Cùng với đó, sách nói cũng đang trở thành xu hướng khi giúp người dùng có thể “đọc” trong lúc làm việc nhà, lái xe hay tập thể dục. Nhờ công nghệ AI, nhiều ứng dụng có thể chuyển văn bản thành giọng đọc tự nhiên, giúp người dùng có trải nghiệm nghe sách sinh động hơn.

Công nghệ cũng mở ra nhiều hình thức đọc mới, ngoài sách nói đang phổ biến thì còn có sách tương tác, sách thực tế ảo và đặc biệt là sách điện tử (e-book). Dù có đôi chút bất tiện khi yêu cầu phải cần thiết bị chuyên dụng nhưng bù lại độc giả lại có được trong tay cả kho tàng sách, từ các đầu sách mới xuất bản cho đến nhiều tác phẩm văn học kinh điển của hàng thế kỷ trước.

Bên cạnh đó, ưu thế nổi bật của các hình thức đọc này còn thể hiện ở khả năng tương tác. Độc giả không chỉ đơn thuần tiếp cận tri thức qua sách mà còn có thể trao đổi thông tin với tác giả, bạn bè và người đọc khác thông qua mạng xã hội (MXH).

Hàng loạt trào lưu liên quan đến sách xuất hiện trên các nền tảng như TikTok, Facebook, YouTube: Review sách, book challenge (thử thách đọc sách), hay trào lưu BookTok (xu hướng, trào lưu sách trên MXH TikTok). Điều này giúp sách tiếp cận nhanh chóng hơn với công chúng, tạo ra những "hiện tượng" sách được nhiều người quan tâm.

Có thể thấy rằng việc khai thác tiện ích của công nghệ đem đến tác động tích cực cho cả độc giả lẫn văn hóa đọc. Một số chuyên gia nhận định: "Cuộc sống hiện đại khiến con người ngày càng bận rộn hơn nên việc phát hành các đầu sách qua hình thức kỹ thuật số là rất cần thiết. Nhờ vậy, chúng ta có thể tiếp cận nguồn tri thức một cách nhanh chóng và dễ dàng hơn. Đồng thời, độc giả có chung sự quan tâm đến vấn đề hay kiến thức nào đó được kết nối, chia sẻ với nhau”.

Hiện nay, nhiều cơ quan, tổ chức cho đến cá nhân đang tích cực tham gia vào việc phát triển văn hóa đọc dựa vào ứng dụng công nghệ. Điều này thể hiện rất rõ thông qua các đề án, dự án lớn đã và đang được triển khai từ Chính phủ tới các Bộ, ngành, địa phương với nhiều sự kiện và các cuộc thi được tổ chức với mục tiêu lan tỏa niềm yêu thích đọc sách, hình thành phong trào, thói quen đọc sách tới mọi tầng lớp nhân dân. Để bắt kịp xu thế, hình thức tổ chức cũng được thay đổi như giới thiệu sách trực tuyến, xây dựng các video clip khuyến khích sử dụng hiệu ứng, kỹ xảo hiện đại thu hút người xem.

Bên cạnh đó, việc phát triển hiệu quả mô hình thư viện số tại trường đại học cũng như nhiều đơn vị khác đã góp phần rất lớn vào việc thúc đẩy văn hóa đọc cho các bạn trẻ học sinh, sinh viên.

Không chỉ có các bộ, ngành liên quan mà rất nhiều các cá nhân, tổ chức những người yêu sách cũng tham gia vào việc phát triển văn hóa đọc dựa vào ứng dụng công nghệ. Điều này được thể hiện rất rõ trên các ứng dụng MXH miễn phí đang rất thịnh hành hiện nay như Youtube, Facebook, Tiktok, thậm chí cả Instagram.

Tại Youtube có thể dễ dàng tìm kiếm hàng triệu clip giới thiệu sách đến từ các tổ chức, cá nhân… nhiều kênh giới thiệu sách hấp dẫn với số lượng thành viên lớn có thể kể đến như Sách và Trí tuệ Việt, Vui Lên, Book Facts, Nonsense Book Stuff... Từ những kênh này, đã có hàng nghìn tác phẩm hay, đa dạng thể loại được giới thiệu đến với công chúng.

Các nhà xuất bản, công ty phát hành sách, nhà sách từ lâu đã sử dụng Facebook đề làm kênh thông tin, truyền thông giới thiệu sách tới bạn đọc... Gần đây, một cộng đồng những người sử dụng Tiktok yêu sách cũng đã dùng MXH này để giới thiệu sách, review sách. Với sức ảnh hưởng lớn của Tiktok, các clip này nhanh chóng tạo thành hiệu ứng lớn và từ đây hình thành một cộng đồng được gọi là BookTok.

Từ những kết quả bước đầu đạt được nhờ ứng dụng công nghệ phát triển văn hóa đọc đã cho thấy đây là hướng đi cần thiết để phù hợp với xu thế phát triển chung của xã hội. Với định hướng chỉ đạo quyết liệt từ Chính phủ, sự phối kết hợp đồng bộ giữa các bên liên quan, trong tương lai gần văn hóa đọc sẽ trở thành nhu cầu không thể thiếu trong đời sống tinh thần của mỗi người dân, tạo nền tảng quan trọng thúc đẩy sự phát triển nhanh, mạnh của đất nước.

Tác động tiêu cực của công nghệ đến thói quen đọc sách

Trong bối cảnh bùng nổ công nghệ số, cuộc sống của con người - đặc biệt là giới trẻ đang thay đổi nhanh chóng trên nhiều phương diện. Sự hiện diện liên tục của smartphone, MXH, trò chơi trực tuyến và các ứng dụng giải trí khiến các hoạt động mang tính trí tuệ như đọc sách dần bị lãng quên hoặc thay thế bằng hình thức tiêu thụ nội dung ngắn, nhanh. Mặc dù công nghệ đem lại sự tiện lợi trong việc tiếp cận thông tin, nhưng đi kèm với đó là nhiều hệ lụy tiêu cực đến thói quen và văn hóa đọc sách.

Suy giảm khả năng tập trung và đọc sâu. Một trong những hậu quả nghiêm trọng nhất mà công nghệ mang lại là việc giảm khả năng tập trung của người đọc. Các nghiên cứu chỉ ra rằng việc tiếp xúc thường xuyên với nội dung ngắn, liên tục trên TikTok, YouTube Shorts hay Instagram Reels khiến não bộ thích nghi với kiểu tiêu thụ thông tin “vội vàng”. Điều này dẫn đến thói quen đọc lướt, đọc bỏ đoạn, khiến người trẻ khó có thể đọc và hiểu được những cuốn sách có chiều sâu. Hệ quả là đọc sách - vốn cần sự tĩnh lặng, kiên nhẫn và tập trung - đang trở thành một thách thức lớn đối với giới trẻ trong kỷ nguyên số.

Giảm hứng thú với sách in truyền thống. Sách in - từng là biểu tượng của tri thức và trí tuệ - ngày càng mất đi sức hấp dẫn so với các thiết bị điện tử: Giới trẻ ngày nay có xu hướng ưu tiên hình ảnh và video hơn là chữ viết; sách in bị xem là cồng kềnh, thiếu tiện lợi so với ebook hoặc audiobook có thể nghe trong khi di chuyển. Kết quả là nhiều người trẻ không còn thói quen cầm sách lên đọc, và sự hiện diện của sách in trong đời sống cũng ngày một mờ nhạt.

Thay thế đọc sách bằng giải trí số. Công nghệ mở ra vô vàn lựa chọn giải trí: game, phim trực tuyến, MXH, livestream… khiến thời gian dành cho đọc sách bị giảm đáng kể. Theo khảo sát tại nhiều quốc gia: thời lượng trung bình người trẻ sử dụng MXH dao động từ 3 - 6 giờ/ngày, trong khi thời gian dành cho đọc sách chỉ khoảng 15 - 30 phút/ngày, thậm chí không có. Bên cạnh đó, các ứng dụng như TikTok, Facebook, Netflix sử dụng thuật toán gây nghiện, khiến người dùng dễ bị “cuốn vào” và mất kiểm soát.

Hình thành thói quen “đọc tức thời” và lệ thuộc vào công nghệ. Sự tiện lợi của công nghệ khiến nhiều người trẻ quen với việc tìm kiếm nhanh, “Google là đủ”. Điều này dần dẫn đến: Lười suy nghĩ và phân tích sâu, vì mọi câu trả lời có thể được tìm thấy tức thời; Thiếu kiên nhẫn với các nội dung cần thời gian nghiền ngẫm như tiểu thuyết, sách học thuật, sách triết lý; Phụ thuộc vào các tóm tắt nội dung, thay vì tự mình khám phá và trải nghiệm.

Gia tăng sự cô lập và mất kết nối với cộng đồng đọc. Trước đây, đọc sách là một phần của hoạt động cộng đồng - từ thư viện, tiệm sách, câu lạc bộ đọc. Nhưng công nghệ đang khiến: Giới trẻ thu mình trong thế giới ảo, ít giao lưu với những người có cùng sở thích đọc sách; Thiếu môi trường hỗ trợ khiến việc duy trì thói quen đọc trở nên khó khăn hơn.

Hệ lụy lâu dài đến tri thức và tư duy. Tác động tiêu cực của công nghệ đến thói quen đọc sách không chỉ ảnh hưởng trong ngắn hạn, mà còn dẫn đến những hệ lụy lâu dài đối với sự phát triển tư duy và nhân cách của giới trẻ: Hạn chế vốn từ vựng, khả năng diễn đạt và tư duy phản biện; Giảm khả năng tập trung dài hạn - một năng lực quan trọng trong học tập và làm việc; Gia tăng xu hướng tiêu thụ nội dung giải trí nhanh thay vì kiến thức sâu sắc. Về lâu dài, nếu không có sự điều chỉnh, một bộ phận giới trẻ có thể mất dần năng lực tư duy độc lập và khả năng tự học - vốn là cốt lõi của thành công cá nhân và sự tiến bộ xã hội.

Công nghệ là một phần tất yếu của thời đại, nhưng cách chúng ta sử dụng nó mới quyết định nó có trở thành công cụ hỗ trợ hay là rào cản cho sự phát triển trí tuệ. Những tác động tiêu cực của công nghệ đến thói quen đọc sách là có thật và đang hiện diện rõ ràng trong đời sống giới trẻ. Tuy nhiên, nếu có ý thức, định hướng đúng đắn từ gia đình, nhà trường và xã hội, chúng ta hoàn toàn có thể giúp giới trẻ tái thiết lập thói quen đọc sách, dung hòa giữa công nghệ hiện đại và giá trị truyền thống. Đọc sách không chỉ là một hành vi - đó là một cách sống cần được nuôi dưỡng, nhất là trong thế giới đang ngày một số hóa hôm nay.

Phát triển thói quen đọc sách lành mạnh trong kỷ nguyên số

Công nghệ không hoàn toàn là mối đe dọa đối với thói quen đọc sách của giới trẻ, mà chính là công cụ nếu được sử dụng đúng cách. Điều quan trọng là định hướng để giới trẻ có thể kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa sách in và sách số, giữa đọc giải trí và đọc tư duy.

Trước hết, cần kết hợp hài hòa giữa sách in và công nghệ bằng việc: Đọc đa nền tảng: thay vì xem công nghệ là mối đe dọa, hãy xem nó là công cụ hỗ trợ thói quen đọc. Sử dụng máy đọc sách chuyên dụng như Kindle, Kobo để giảm ánh sáng xanh, tránh xao nhãng từ MXH. Tận dụng ứng dụng đọc sách điện tử (Google Books, Tiki Reader, Waka, iBooks) để đọc mọi lúc, mọi nơi; Chuyển đổi linh hoạt giữa sách in và ebook: đọc ebook khi di chuyển, nhưng chuyển sang sách in khi có thời gian tĩnh tại để rèn luyện khả năng tập trung và cảm nhận sâu sắc hơn. Với sách chuyên sâu, học thuật, nên ưu tiên bản in giấy để dễ ghi chú, phân tích và tái đọc.

Thứ hai, cần thiết lập “vùng đọc” và “thời gian đọc số hóa tối thiểu” như: Tạo một “góc đọc” riêng biệt trong nhà hoặc phòng làm việc: có ánh sáng tốt, yên tĩnh, không bị làm phiền bởi thông báo điện thoại. Trang trí bằng sách thật, giá sách, hoặc cây xanh để tạo cảm hứng đọc; Áp dụng nguyên tắc “đọc tối thiểu 20 phút mỗi ngày”, có thể bắt đầu bằng 5 - 10 phút/ngày và tăng dần, miễn là duy trì đều đặn. Áp dụng phương pháp Pomodoro (đọc 25 phút - nghỉ 5 phút) để tăng hiệu quả tập trung.

Tiếp theo, cần khuyến khích đọc theo nhóm, theo chủ đề và sở thích: Tạo các nhóm đọc nhỏ theo sở thích (truyện trinh thám, văn học cổ điển, sách self-help). Thảo luận định kỳ giúp duy trì động lực và hiểu sâu hơn nội dung. Mỗi tháng chọn một chủ đề (tâm lý, khoa học, tiểu thuyết…) để đọc và khám phá. Tham gia các thử thách như: “12 cuốn sách trong năm”, “21 ngày đọc liên tục”…

Đồng thời, cần ứng dụng công nghệ một cách thông minh và hiệu quả để tạo động lực đọc như: Sử dụng app theo dõi thói quen đọc (các ứng dụng như Goodreads, Read More, Bookly giúp lập kế hoạch đọc, đánh dấu tiến độ và gợi ý sách theo sở thích; ghi chú, lưu trích dẫn yêu thích giúp tăng cường kết nối cảm xúc với nội dung); Theo dõi người truyền cảm hứng đọc (Follow các Booktuber, TikToker yêu sách, blogger văn hóa đọc để khám phá sách mới, nhận review chất lượng; Tham gia các cộng đồng đọc trực tuyến (online) (nhóm Facebook, Reddit, Zalo) để giao lưu, chia sẻ).

Đặc biệt, gia đình và nhà trường cần đồng hành cùng người trẻ để giáo dục kỹ năng đọc hiểu và tư duy phản biện. Gia đình là môi trường khởi đầu thói quen đọc: bố mẹ nên làm gương, cùng con đọc sách từ nhỏ. Nhà trường nên đưa đọc sách vào chương trình học như một kỹ năng sống, không chỉ là một môn phụ. Các hoạt động như ngày hội sách, thư viện mở, hội thảo giới thiệu sách, câu lạc bộ đọc cần được duy trì và đổi mới liên tục.

Đọc sách hiệu quả không chỉ là đọc nhiều, mà còn cần đọc có chọn lọc và có chiều sâu. Cần dạy giới trẻ cách đặt câu hỏi khi đọc, phân tích logic của tác giả, đối chiếu với thực tế. Khuyến khích viết nhật ký đọc sách, viết cảm nhận sau mỗi cuốn sách đã đọc để phát triển tư duy phản biện…

Thói quen đọc sách là một kỹ năng cốt lõi cần được vun đắp bền vững trong kỷ nguyên số. Thay vì chống lại công nghệ, chúng ta cần khai thác sức mạnh của nó để thúc đẩy văn hóa đọc theo hướng thích nghi, chủ động và sáng tạo. Với sự hỗ trợ từ cá nhân, gia đình, nhà trường và xã hội, việc phát triển thói quen đọc lành mạnh sẽ không chỉ là khả thi, mà còn là bước đi tất yếu để xây dựng một thế hệ có tri thức, có chiều sâu và bản lĩnh trong thế giới hiện đại./.