Thách thức của báo chí truyền thống trong thời đại công nghệ số

Thay đổi trong sản xuất tin tức

Sự phát triển của công nghệ số và Internet đã chuyển đổi cách thức sản xuất tin tức theo nhiều cách khác nhau. Các nền tảng kỹ thuật số đã giúp quy trình thu thập, biên tập và phát hành tin tức trở nên nhanh chóng và hiệu quả hơn. Báo cáo của Viện Reuters năm 2024 chỉ ra rằng ngày càng nhiều cơ quan báo chí sử dụng các nền tảng đa phương tiện, từ mạng xã hội đến ứng dụng di động, để mở rộng phạm vi phát hành. Các kênh video và mạng xã hội như YouTube và TikTok đã giúp báo chí tiếp cận nhanh chóng với người dùng, đặc biệt là giới trẻ​​.

Theo PGS.TS. Vũ Trọng Lâm - Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, hiện nay, công nghệ mạng và các ứng dụng của Internet đang phát triển mạnh mẽ chưa từng có, “không gian mạng” - một không gian chiến lược mới được mở ra, cùng với đó là hàng loạt các phương tiện truyền thông xã hội mới xuất hiện như: các trang tin điện tử, các kênh truyền hình, phát thanh trực tuyến (online) và các giao thức liên lạc (email, chatting) và thoại (voice) được tích hợp làm thoả mãn tất cả các nhu cầu thông tin của công chúng, bao gồm cả nghe, nhìn, đọc, nói của công chúng; tạo ra một nền tảng kỹ thuật, công nghệ truyền thông rộng lớn, đa chiều và tích hợp mạnh mẽ cả về nội dung thông tin, hệ thống mạng thông tin lẫn các thiết bị đầu cuối.

“Biểu hiện cụ thể về các sản phẩm truyền thông đa phương tiện có thể vẫn tồn tại theo hình thức truyền thống vốn có, tuy nhiên người ta có thể tìm thấy tính đa dạng của nó qua các cách truyền tải đồng thời”- PGS.TS. Vũ Trọng Lâm cho hay.

Các công nghệ mới còn mang đến khả năng sản xuất tin tức 24/7. Các tòa soạn có thể đăng tải tin tức ngay lập tức mà không cần phải chờ xuất bản như các mô hình báo in truyền thống. Điều này cho phép người đọc tiếp cận thông tin ngay khi sự kiện xảy ra nhưng cũng tạo ra áp lực cạnh tranh cao trong việc đưa tin nhanh chóng và chính xác. Việc áp dụng video và hình thức kể chuyện đa phương tiện đã trở thành yếu tố cốt lõi, thay thế cho các phương tiện truyền thống như bài báo chỉ có văn bản.

Thay đổi trong tiêu thụ tin tức

Sự phát triển của công nghệ số không chỉ ảnh hưởng đến cách sản xuất mà còn tạo ra sự thay đổi đáng kể trong thói quen tiêu thụ tin tức. “Báo cáo tin tức kỹ thuật số” của viện nghiên cứu Reuters năm 2024 (“Reuters Institute Digital News Report 2024”) cho thấy người dùng đang dần chuyển sang các nền tảng số, đặc biệt là mạng xã hội và các ứng dụng nhắn tin riêng tư, để cập nhật tin tức. Thói quen này đặc biệt phổ biến trong giới trẻ, với các nền tảng video ngắn như TikTok, Instagram Reels và YouTube Shorts thu hút lượng lớn người dùng tìm kiếm nội dung nhanh và dễ tiêu thụ​.

Số liệu cụ thể từ Báo cáo của Reuters đã thể hiện rõ việc tiếp cận tin tức trên các nền tảng trực tuyến vẫn gia tăng mặc dù đang bị phân mảnh, với sáu hệ thống mạng chủ yếu. YouTube được gần một phần ba (31%) mẫu khảo sát toàn cầu, sử dụng để xem tin tức mỗi tuần; WhatsApp khoảng một phần năm (21%), trong khi TikTok (13%) đã vượt qua Twitter (10%), hiện được đổi tên thành X.

Liên quan đến những thay đổi này, video đang trở thành nguồn tin tức trực tuyến quan trọng hơn, đặc biệt là với nhóm trẻ hơn. Video tin tức ngắn được hai phần ba (66%) số người trả lời mẫu khảo sát truy cập mỗi tuần, trong khi các định dạng dài hơn thu hút khoảng một nửa (51%). Địa điểm chính để tiêu thụ video tin tức là các nền tảng trực tuyến (72%) thay vì các trang web của nhà xuất bản (22%), làm tăng các thách thức xung quanh việc kiếm tiền và kết nối.

Với những thông tin được thiết kế trên nhiều dạng thức khác nhau (gồm văn bản, hình ảnh, âm thanh, video...) phát trên nhiều nền tảng, phương tiện truyền thông (bao gồm cả phương tiện truyền thống như báo chí, sách vở, phát thanh, truyền hình lẫn phương tiện hiện đại mới như MXH) thì thông tin sẽ được nhắc lại nhiều lần đối với công chúng, làm cho công chúng không thể không quan tâm.

Tòa soạn báo thay đổi trong cách thức hoạt động để thích nghi và phát triển

Tại Diễn đàn Tổng Biên tập 2024 “Báo chí giải pháp: Hướng đi cho báo chí truyền thống” do báo Nhà báo và Công luận tổ chức vào tháng 9/2024, ông Lê Trần Nguyên Huy - Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam, Quyền Tổng Biên tập báo Nhà báo và Công luận đã khẳng định: “Báo chí truyền thống đã, đang chịu sức ép cạnh tranh rất lớn từ truyền thông xã hội. Tuy nhiên, thực tế đời sống báo chí thời gian đã cho thấy báo chí truyền thống không nên và không thể cạnh tranh với mạng xã hội về tốc độ đưa tin. Vì thế, để bảo đảm sự tồn tại, kiến tạo nguồn thu và giữ chân được độc giả, báo chí truyền thống buộc phải tìm những hướng đi mới”.

Công nghệ số đã và đang thay đổi căn bản ngành báo chí, từ cách sản xuất nội dung, phân phối, đến cách tiếp cận công chúng. Sự phát triển của Internet, mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra cơ hội lớn, nhưng đồng thời cũng đặt ra những thách thức chưa từng có cho các tòa soạn báo và nhà báo. Muốn tồn tại, các tòa soạn báo phải thay đổi trong cách thức hoạt động và các nhà báo phải thích nghi với bối cảnh mới.

Các cơ quan báo chí thực hiện số hóa quy trình làm việc. Các tòa soạn truyền thống đã chuyển đổi từ việc in ấn sang xuất bản trực tuyến, với nhiều nền tảng đa dạng như trang web, ứng dụng di động, và mạng xã hội. Điều này yêu cầu tòa soạn thực hiện quản lý nội dung số, sử dụng hệ thống quản lý nội dung (CMS) để tối ưu hóa quá trình xuất bản.

Hoạt động phân tích dữ liệu độc giả cần được đẩy mạnh. Những công cụ phân tích dữ liệu như Google Analytics giúp các tòa soạn theo dõi hành vi đọc và tối ưu hóa nội dung theo nhu cầu của công chúng.

Đồng thời, tòa soạn xây dựng mô hình doanh thu mới. Sự suy giảm doanh thu từ quảng cáo truyền thống buộc các tòa soạn phải tìm kiếm nguồn thu khác như: Mô hình trả phí (paywall): Các tờ báo như The New York Times và The Guardian đã thành công với việc triển khai các gói thuê bao số; Hợp tác thương hiệu: Nhiều tòa soạn phát triển nội dung thương hiệu (branded content) để tăng nguồn thu.

Sản phẩm nội dung báo chí được chuyển đổi sang nền tảng đa phương tiện. Báo chí số không chỉ là văn bản mà còn bao gồm video, podcast, đồ họa tương tác, và livestream. Điều này yêu cầu các tòa soạn đầu tư vào công nghệ sản xuất đa phương tiện và nhân sự kỹ thuật số.

Nhà báo cũng phải thay đổi trong cách làm việc để thích nghi với môi trường số. Công nghệ là công cụ hỗ trợ đắc lực cho nhà báo trong thu thập thông tin. Trí tuệ nhân tạo hỗ trợ nhà báo trong việc phân tích dữ liệu lớn (big data), phát hiện xu hướng, và tự động hóa các báo cáo tài chính hay thể thao; Công cụ mạng xã hội như: Twitter, Facebook, và TikTok trở thành nền tảng không chỉ để phát tán thông tin mà còn để tìm kiếm tin tức và kết nối với nguồn tin.

Nhà báo ngày nay không chỉ viết bài mà còn phải thành thạo nhiều kỹ năng mới như: Sản xuất video, chỉnh sửa hình ảnh; Tham gia vào quá trình phân tích dữ liệu để tạo báo cáo; Thành thạo các công cụ như Adobe Premiere, Canva, hoặc Tableau.

Đặc biệt, trong thời đại tin giả (fake news) tràn lan, nhà báo phải nâng cao kỹ năng kiểm chứng thông tin (fact-checking) và áp dụng các tiêu chuẩn đạo đức nghiêm ngặt hơn. Các tổ chức như International Fact-Checking Network (IFCN) đã trở thành nguồn tham khảo quan trọng.

Bên cạnh những thách thức, công nghệ số giúp Mở rộng phạm vi tiếp cận của tác phẩm báo chí tới độc giả. Các bài báo có thể tiếp cận công chúng toàn cầu ngay lập tức thông qua các nền tảng số. Mạng xã hội giúp nhà báo nhận phản hồi nhanh chóng và hiểu rõ hơn về công chúng.

Một loạt các loại hình báo chí mới đã được tạo ra nhờ công nghệ số như: Constructive journalism (báo chí kiến tạo), data journalism (báo chí dữ liệu), và immersive journalism (báo chí nhập vai) đang phát triển mạnh mẽ.

Sự phát triển của công nghệ số không chỉ thay đổi phương thức hoạt động của ngành báo chí mà còn định hình lại vai trò của các nhà báo. Để tồn tại và phát triển, các tòa soạn báo và nhà báo cần không ngừng học hỏi, đổi mới và thích nghi. Công nghệ là công cụ mạnh mẽ, nhưng đạo đức và trách nhiệm xã hội vẫn phải là nền tảng cốt lõi của báo chí./.