Diễn đàn

Kinh nghiệm của Israel trong thu hút đầu tư nước ngoài hỗ trợ nghiên cứu và phát triển công nghệ

Trần Thị Thu Hương, Nguyễn Văn Trực, Phạm Ngọc Phúc, Bộ Khoa học & Công nghệ • 27/12/2024 06:25

Nghiên cứu và phát triển (R&D) cho phép kiến tạo ra tri thức mới và tạo ra khả năng hấp thụ, khai thác kiến thức từ bên ngoài. Sự phát triển vượt bậc của Israel trong nhiều năm qua đã giúp quốc gia này trở thành thành viên chính thức của Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tể (OECD) với 35 quốc gia phát triển nhất thế giới.

“
Tóm tắt:
- Kinh nghiệm từ Israel:
+ Thành lập Văn phòng Nhà khoa học trưởng (OCS) để hỗ trợ R&D từ năm 1968.
+ Thông qua “Luật khuyến khích R&D công nghiệp” năm 1985 để phát triển công nghiệp dựa trên khoa học và định hướng xuất khẩu.
+ Xây dựng hệ sinh thái sáng tạo với hơn 300 trung tâm R&D của các tập đoàn đa quốc gia và hàng nghìn công ty công nghệ.
+ Tỷ lệ kỹ sư và nhà khoa học trên đầu người cao nhất thế giới, với nhiều quỹ đầu tư mạo hiểm hoạt động.
+ Áp dụng sáng kiến Yozma, đầu tư trực tiếp của chính phủ vào các quỹ mạo hiểm.
+ Ưu đãi thuế cho các nhà đầu tư đầu tư vào các công ty đổi mới sáng tạo.
- Bài học cho Việt Nam:
+ Xây dựng chiến lược R&D quốc gia phù hợp với đặc điểm và mục tiêu kinh tế xã hội.
+ Củng cố hệ thống tổ chức chính sách R&D và hỗ trợ tài chính cho khu vực tư nhân.
+ Hoàn thiện pháp luật về sở hữu trí tuệ (SHTT) và thu hút các tập đoàn đa quốc gia đặt cơ sở R&D tại Việt Nam.
+ Phát triển nguồn nhân lực và cơ sở hạ tầng công nghệ đáp ứng yêu cầu nghiên cứu và phát triển.

Thành công đó đạt được là do Israel đặt trọng tâm phát triển vào việc xây dựng một cường quốc về R&D, trong đó chú trọng thu hút đầu tư nước ngoài, đặc biệt là các quỹ đầu tư mạo hiểm, tạo động lực thúc đẩy sự hình thành của các cụm đổi mới công nghệ và sự ra đời của nhiều startup công nghệ.

Với mục tiêu đó, Israel là một trong những quốc gia đầu tư ngân sách hàng năm nhiều nhất vào lĩnh vực R&D (cao gấp đôi mức trung bình của các nước OECD). Để thu hút được các tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới đầu tư vào R&D và xây dựng các trung tâm R&D, Israel đã triển khai đồng thời các chính sách về:

Điều chỉnh chính sách chiến lược về R&D

Từ lâu Israel đã xác định tăng trưởng dựa vào thúc đẩy công nghệ cao, định hướng xuất khẩu, tận dụng lợi thế so sánh về nguồn nhân lực có kỹ năng cao làm tiền đề cho các chính sách về R&D.

Kể từ những năm 1970, Israel tập trung vào hỗ trợ trực tiếp cho R&D. Điều này trái ngược lại với một số quốc gia châu Á, châu Âu và châu Mỹ La tinh chú trọng đầu tư cơ sở hạ tầng công nghệ, tức là rất ít hỗ trợ trực tiếp cho đổi mới và R&D trong các doanh nghiệp (DN) sản xuất. Hướng đi của Israel đã được chứng minh là hiệu quả, đã kích thích ngành công nghệ cao phát triển. Năm 1968 đánh dấu việc Chính phủ Israel bắt đầu hỗ trợ trở lại cho lĩnh vực R&D dân sự bằng việc thành lập Văn phòng Nhà khoa học trưởng (OCS) tại Bộ Công nghiệp và Thương mại với nhiệm vụ hỗ trợ thương mại hóa các dự án R&D của các DN tư nhân.

Trước đó, việc hỗ trợ chỉ giới hạn ở Phòng thí nghiệm R&D quốc gia và trong R&D học thuật, ngoài các nguồn lực quan trọng được dành cho R&D quốc phòng và nông nghiệp. Với sự tham gia của Văn phòng OCS, R&D phát triển nhanh chóng tại Israel. Từ năm 1969 - 1987, chi tiêu cho R&D trong công nghiệp đã tăng ở mức 14% mỗi năm và xuất khẩu công nghệ cao tăng gấp 8 lần (đạt 3,316 triệu USD). Ngân sách hàng năm đầu tư cho lĩnh vực R&D khoảng 4,1 - 4,5% GDP, riêng năm 2018, đầu tư cho R&D của Israel đạt 4,95% GDP.

Sự phát triển chính sách quan trọng tiếp theo đối với R&D là việc thông qua “Luật khuyến khích R&D công nghiệp” vào năm 1985, mặc dù còn phải sửa đổi nhiều lần sau đó, nhưng đã tạo hành lang pháp lý cho chính sách về R&D của Chính phủ. Các mục tiêu nêu trong Luật là nhằm phát triển các ngành công nghiệp dựa trên khoa học và định hướng xuất khẩu, sẽ thúc đẩy việc làm và cải thiện cán cân thanh toán.

Luật năm 1985 có những sửa đổi quan trọng, dựa trên những thay đổi của lĩnh vực công nghệ cao. Trọng tâm của Luật nằm ở chính chương trình khuyến khích tài chính. Các DN đáp ứng các tiêu chí nhất định, được nhận các khoản tiền hỗ trợ để phát triển các sản phẩm sáng tạo hướng đến mục tiêu xuất khẩu (từ 50% đến 66% chi phí R&D).

Từ những năm 1990, Văn phòng OCS bổ sung các chương trình tài trợ: (1) Chương trình “Magnet” - Chương trình khuyến khích nghiên cứu chung trước khi tạo ra sản phẩm cạnh tranh; hỗ trợ tập đoàn công nghệ cao liên kết với các công ty và tổ chức học thuật; (2) Chương trình hỗ trợ các cơ sở ươm tạo công nghệ; khởi nghiệp trong quá trình ươm tạo và đầu tư mạo hiểm; (3) Các chương trình khác liên quan đến hỗ trợ kỹ thuật, tư vấn và quản lý trong khu vực DN nhỏ và vừa; hợp tác R&D quốc tế song phương và đa phương.

Ban hành các chính sách, biện pháp hỗ trợ phát triển R&D

Nhằm tạo ra những thay đổi trong hệ thống đổi mới quốc gia, khuyến khích phát triển R&D, Israel đã ban hành các chính sách cho từng khu vực công nghệ: (1) Đối với khu vực công nghệ cao: Tạo và củng cố các cụm, khu công nghệ cao; khuyến khích khởi nghiệp, thành lập hàng loạt các công ty vừa và lớn; (2) Đối với khu vực công nghệ trung bình và thấp: Tạo và củng cố các cụm, khu; tạo năng lực sản xuất các sản phẩm đẳng cấp thế giới; (3) Củng cố hệ thống trường đại học, đào tạo, hệ thống tài chính và đầu tư mạo hiểm, cải tiến hệ thống chính sách.

Các ưu tiên cụ thể trong chính sách khoa học công nghệ (KHCN) và chính sách sản xuất công nghiệp như:

(1) Trong khu vực công nghệ cao: Liên tục phát triển các start up, đồng thời đảm bảo quản lý tốt doanh nghiệp vừa và nhỏ, tái cấu trúc công ty vừa và lớn; thúc đẩy hợp tác R&D; kích thích mối quan hệ liên doanh, hợp tác tại địa phương một cách mạnh mẽ; cấu hình mới trong liên kết với các trường đại học...

(2) Trong khu vực công nghệ trung bình, thấp: Thúc đẩy R&D và chuyển giao hoặc đào tạo công nghệ; thúc đẩy mô hình chuyên môn hóa mới; phát triển mạng lưới các tổ chức trung gian.

Lập và khai thác hiệu quả các quỹ đầu tư cho R&D

Quỹ R&D của Israel là chương trình cung cấp ưu đãi tài chính lớn nhất do nhà nước Israel tài trợ cho hoạt động R&D của các DN Israel trên tất cả các lĩnh vực. Mục tiêu của chương trình là khuyến khích DN đổi mới công nghệ, từ đó củng cố và phát triển nền kinh tế Israel. Chương trình ưu đãi này dành cho các DN ở các giai đoạn khác nhau từ khởi nghiệp đến đầu tư đổi mới công nghệ, quan tâm đến việc phát triển hoặc nâng cấp các sản phẩm công nghệ hiện có.

Các ưu đãi cụ thể như: (1) Hỗ trợ tài chính từ 20% - 50% chi phí R&D được phê duyệt. (2) Hỗ trợ tài chính thêm từ 10 - 25% cho các DN trong các khu vực cần phát triển hoặc quanh Dải Gaza; hoặc từ 70- 75% cho DN thuộc nhóm yếu thế trong xã hội. (3) Các DN nhận tài trợ cam kết hoàn trả lại kinh phí thông qua thanh toán tiền bản quyền từ bán hàng, nhưng chỉ khi dự án thành công đến giai đoạn thương mại hóa. (4) Hỗ trợ khẳng định chất lượng công nghệ, sản phẩm của dự án, giúp DN dễ huy động vốn hơn từ khu vực tư nhân trong dài hạn.

Israel thực hiện tốt chính sách thu hút vốn đầu tư nước ngoài, đặc biệt là các quỹ đầu tư mạo hiểm nhằm thúc đẩy hoạt động R&D, đổi mới sáng tạo (ĐMST). Israel là quốc gia hàng đầu thế giới về quản lý, phát triển và thu hút các quỹ đầu tư mạo hiểm trong lĩnh vực khởi nghiệp và ĐMST. Để đạt được thành tựu như ngày nay, Chính phủ đã đưa ra một số biện pháp phù hợp nhằm phát triển, thu hút các quỹ đầu tư mạo hiểm như:

(i) Áp dụng sáng kiến Yozma, sử dụng gói đầu tư từ ngân sách để thu hút nguồn vốn và các công ty đầu tư mạo hiểm từ nước ngoài. Trong đó, Chính phủ đầu tư, trực tiếp góp vốn vào các quỹ mạo hiểm với tổng số tiến bằng 40% số vốn của quỹ nhưng không can thiệp vào các quyết định đầu tư quỹ;

(ii) Cung cấp ưu đãi thuế để thu hút các quỹ mạo hiểm nước ngoài đầu tư cho các hoạt động ĐMST của Israel.

Israel đã đưa ra một điều khoản thuế đặc biệt, được gọi là “Điều khoản luật thiên thần”, theo đó, các nhà đầu tư phải chịu thuế ở Israel có thể được khấu trừ thuế thông qua việc đầu tư vào các công ty ĐMST đủ điều kiện. Khoản khấu trừ được giới hạn cụ thể cho mỗi công ty mục tiêu theo nguyên tắc: công ty mục tiêu phải sử dụng ít nhất 75% số tiền được đầu tư cho chi phí R&D và ít nhất 75% chi phí R&D phải được sử dụng tại Israel.

Chính sách phát triển hệ sinh thái nhằm hỗ trợ phát triển R&D

Bí quyết để Israel trở thành quốc gia dẫn đầu về công nghệ và là lựa chọn hàng đầu cho các tập đoàn quốc tế đến xây dựng trung tâm R&D là do hệ thống chính sách của Israel hướng đến tạo ra hệ sinh thái với văn hóa, xã hội độc đáo, nền kinh tế mạnh mẽ, với nhiều hỗ trợ từ Chính phủ và phương pháp tiếp cận thị trường “ưu tiên toàn cầu”. Hệ sinh thái độc đáo của Israel rất thành công trong việc đáp ứng nhu cầu thay đổi liên tục trong bối cảnh sự đổi mới đột phá ở nhiều ngành khác nhau. Nhờ hệ sinh thái đó, các công ty đa quốc gia hàng đầu thế giới tìm đến Israel như một điểm nóng cho các công nghệ tiên phong, cơ hội kinh doanh sinh lời cao.

Hệ sinh thái Israel được đặc trưng bởi tính sáng tạo cao, cụ thể Israel là quốc gia dẫn đầu về số lượng startup trên đầu người với hơn 300 trung tâm R&D của các tập đoàn đa quốc gia và hàng nghìn công ty công nghệ. Chính việc tạo điều kiện thuận lợi cho các công ty, tập đoàn đa quốc gia thành lập các trung tâm R&D tại quốc gia này đã góp phần phát triển lực lượng lao động có trình độ tri thức cao, có khả năng nghiên cứu đổi mới và đặc biệt tạo ra một hệ sinh thái ĐMST phát triển không ngừng. Lực lượng lao động của Israel được đánh giá là lực lượng có trình độ, tay nghề cao với số lượng kỹ sư, nhà khoa học trên đầu người cao nhất thế giới; tỷ lệ cao nhất về trình độ đại học và các ấn phẩm học thuật trên đầu người.

Ngành công nghiệp khởi nghiệp đang phát triển mạnh và hiệu quả với hơn 70 quỹ đầu tư mạo hiểm đang hoạt động, 14 trong số đó là các quỹ mạo hiểm quốc tế có văn phòng tại Israel. Bằng cách vượt qua các nước khác về khối lượng đầu tư mạo hiểm trên đầu người, vốn đầu tư mạo hiểm luôn sẵn có giúp ngành công nghiệp đổi mới và hiệu quả tài chính cao hơn. Do đó, khả năng chuyển đổi nhanh chóng các nhu cầu thị trường thành hành động của DN là nguyên nhân chính tạo nên hiệu quả, thành công của Israel trong R&D và khiến Israel trở thành một trung tâm của R&D và ĐMST trên thế giới.

Thu hút các tập đoàn lớn phát triển trung tâm R&D tại Israel

Các tập đoàn đa quốc gia có vai trò rất quan trọng trong hệ sinh thái đổi mới và chính sách phát triển R&D của Israel. Sự thành công của Israel trong thu hút các tập đoàn lớn là do:

(1) Israel đón đầu được xu thế chuyển dịch trung tâm R&D đến các cơ sở ở nước khác. Đây là xu thế đã có từ những năm 30 của thế kỷ trước và ngày càng phổ biến. Các tập đoàn quốc tế tìm kiếm tri thức bị phân tán toàn cầu thông qua thành lập các trung tâm R&D ở hải ngoại, nơi các nhà đầu tư có thể tìm kiếm và phát triển các năng lực, tri thức mới.

(2) Động cơ để thành lập các phòng thí nghiệm R&D ở nước ngoài của các công ty là nhằm tối đa lợi ích từ việc khai thác khả năng độc đáo sẵn có của mình, đồng thời tìm kiếm tri thức mới, khai thác lợi thế tri thức từ vị trí của trung tâm R&D. Các yếu tố hấp dẫn đối với vị trí đặt trung tâm R&D bao gồm: sức mạnh của hệ thống đổi mới quốc gia, hệ thống giáo dục, cam kết đối với phát triển R&D.

Bài học liên hệ với Việt Nam

Khác với Israel, xuất phát điểm của Việt Nam không thuận lợi về nguồn nhân lực chất lượng cao, hay định hướng sản xuất công nghệ cao hướng đến xuất khẩu. Việt Nam đang trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, dịch chuyển nền sản xuất trong chuỗi giá trị, thông qua tăng năng suất, phát triển KHCN và ĐMST. Để làm được điều đó, việc nghiên cứu kinh nghiệm của các nước, trong đó có bài học thành công của Israel là rất cần thiết.

Để góp phần định hướng chính sách, thúc đẩy phát triển hoạt động R&D thông qua thu hút đầu tư nước ngoài tại Việt Nam, chúng ta cần:

(1) Nghiên cứu một cách có hệ thống nhằm xây dựng, hoàn thiện chiến lược R&D quốc gia phù hợp với đặc điểm riêng và các mục tiêu chiến lược về kinh tế, xã hội đặt ra; tận dụng được xu thế chuyển dịch đầu tư R&D trong bối cảnh cuộc Cách mạng KHCN 4.0. Trong đó, xác định các lĩnh vực ưu tiên thuộc công nghệ cao, các lĩnh vực công nghệ truyền thống cần duy trì, công nghệ mới cần phát triển để phục vụ phát triển nền kinh tế;

(2) Đẩy mạnh việc củng cố hệ thống chuyên trách, nâng cao hiệu quả hoạt động của các tổ chức triển khai chính sách về R&D nhằm kích thích R&D phát triển cả trong khu vực tư nhân. Để khuyến khích khu vực tư nhân tích cực nghiên cứu, nhà nước cần có những chính sách cụ thể, thiết thực hơn như hỗ trợ tài chính thông qua hình thức cho vay, tạo điều kiện cho thuê hoặc sử dụng thiết bị máy móc thí nghiệm... và đặc biệt cần xác định sản phẩm KHCN như là sản phẩm hàng hóa trên thị trường. Nguồn ngân sách nhà nước đầu tư cho các hoạt động R&D cần nghiên cứu, xem xét thu hồi thông qua các chính sách thuế sau khi thương mại hóa thành công kết quả nghiên cứu;

(3) Hoàn thiện hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ, bảo vệ quyền tác giả đối với phát minh, sáng chế, bí quyết công nghệ, tiến đến đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế để khuyến khích phát triển thị trường công nghệ, hoạt động R&D trong các lĩnh vực;

(4) Xây dựng các cơ chế, chính sách hiệu quả nhằm thu hút các tập đoàn, công ty đa quốc gia đặt cơ sở R&D tại Việt Nam nhằm tận dụng xu hướng chuyển dịch đầu tư R&D trên thế giới, đồng thời tạo chính sách hỗ trợ kết nối cho DN nội địa trở thành các nguồn cung cấp, đối tác sản xuất, nghiên cứu, phát triển sản phẩm phù hợp với từng ngành, địa phương;

(5) Phát triển nguồn nhân lực công nghệ đáp ứng yêu cầu chiến lược KHCN, tập trung cho các ngành công nghệ thông tin, truyền thông, công nghệ cao... theo định hướng phát triển công nghệ trong thời kỳ Cách mạng KHCN 4.0;

(6) Phát triển cơ sở hạ tầng công nghệ đáp ứng yêu cầu nghiên cứu, ứng dụng, phát triển công nghệ; tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển hệ sinh thái công nghệ, triển khai chiến lược KHCN gắn với phát triCển sản xuất lấy KHCN làm động lực phát triển.

(Bài đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 9 tháng 9/2024)