Ý kiến chuyên gia

Nexus và sức mạnh thông tin: Một cái nhìn sâu sắc từ thời đồ đá đến AI

Đào Trung Thành, Phó Viện trưởng Viện Blockchain và Tri tuệ nhân tạo (ABAII) • 20/09/2024 14:55

"Nexus" của Yuval Noah Harari là một sự tiếp nối và mở rộng của những tác phẩm trước đó, như "Sapiens" và "Homo Deus", nhưng đi sâu hơn vào việc kết nối lịch sử loài người với tương lai đang được định hình bởi AI và các mạng lưới thông tin hiện đại.

Giới thiệu

Cuốn sách "Nexus" [1] của Yuval Noah Harari tiếp nối những tác phẩm nổi tiếng trước đó của ông như "Sapiens" [2], "Homo Deus" [3] và "21 Bài học cho thế kỷ 21" [4]. Được biết đến với khả năng kết nối các sự kiện lịch sử một cách mạch lạc và thuyết phục, Harari đã tạo nên một thương hiệu riêng trong giới học thuật và độc giả toàn cầu. Ông không chỉ dừng lại ở việc kể lại lịch sử mà còn mở rộng tầm nhìn về những viễn cảnh tương lai, khi sự tiến bộ của công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ định hình lại xã hội loài người.

Trong "Sapiens", Harari khám phá khả năng nhận thức độc đáo của Homo sapiens và cách mà con người tạo dựng nên những câu chuyện chung để hợp tác quy mô lớn. Những câu chuyện ấy đã giúp loài người trở thành sinh vật thống trị hành tinh. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở khả năng tưởng tượng, liệu có đủ để giải thích sự phát triển phức tạp của các nền văn minh hiện đại?

Đến "Homo Deus", ông lại tiếp tục với một tầm nhìn về tương lai, nơi mà công nghệ sinh học và AI có thể thay đổi hoàn toàn vị trí của con người trong hệ sinh thái. Những cảnh báo về sự bất bình đẳng và những thách thức đạo đức mà công nghệ mới mang lại đã làm dấy lên nhiều tranh luận trong giới học thuật cũng như công chúng.

Sau đó, "21 bài học cho thế kỷ 21" đã mang đến một cái nhìn sâu sắc về những vấn đề hiện tại, từ biến đổi khí hậu đến sự phân cực chính trị, và khẳng định tầm quan trọng của việc duy trì tư duy phản biện trong thời đại thông tin.

Với "Nexus", Harari lại một lần nữa đưa chúng ta trở về với một chủ đề không mới nhưng lại vô cùng quan trọng: vai trò của thông tin trong việc định hình quyền lực và trật tự xã hội qua các thời kỳ lịch sử. Lần này, ông không chỉ dừng lại ở những câu chuyện về loài người và công nghệ mà đi sâu vào bản chất của các mạng lưới thông tin - từ những dạng thức sơ khai nhất như chữ viết và in ấn đến những hệ thống thông tin phức tạp của thời đại số hóa.

Cuốn sách mở đầu bằng việc nhắc lại rằng thông tin luôn đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng các nền văn minh. Từ thời cổ đại, con người đã biết sử dụng chữ viết để ghi chép lịch sử, lập nên các luật lệ và truyền bá tư tưởng. Nhưng khi bước sang thời kỳ hiện đại, sự xuất hiện của máy in đã đánh dấu một bước ngoặt lớn, mở đường cho Cách mạng Khoa học và Khai sáng. Và bây giờ, với sự ra đời của máy tính và AI, chúng ta đang chứng kiến một cuộc cách mạng thông tin mới, mạnh mẽ hơn bao giờ hết.

Harari gọi cuốn sách này là "Lược sử về mạng thông tin từ thời đồ đá đến AI", như một lời nhắc nhở rằng thông tin không chỉ là dữ liệu, mà còn là sức mạnh định hình xã hội và quyền lực. Ông lập luận rằng, cũng như sự ra đời của ngôn ngữ đã mở ra khả năng hợp tác quy mô lớn, sự phát triển của các mạng lưới thông tin cũng đang tạo ra những cơ hội và thách thức mới đối với loài người.

Với "Nexus", Harari không chỉ muốn chúng ta nhìn lại lịch sử mà còn thúc đẩy chúng ta phải suy nghĩ về tương lai. Ông cảnh báo rằng nếu không có những hành động có trách nhiệm và ý thức, những công nghệ như AI có thể trở thành công cụ kiểm soát và áp bức thay vì giải phóng con người. Từ đó, ông kêu gọi sự hợp tác quốc tế và xây dựng những cơ chế tự sửa sai (self-correcting mechanisms) mạnh mẽ, nhằm đảm bảo rằng các mạng lưới thông tin này sẽ phục vụ cho lợi ích chung của toàn nhân loại.

Câu chuyện mà Harari kể trong "Nexus" không chỉ đơn thuần là một bài học lịch sử, mà còn là một lời cảnh tỉnh đầy sức nặng về sức mạnh và hiểm họa tiềm tàng của các mạng lưới thông tin trong thời đại số hóa. Chúng ta cần phải hiểu rằng, trong một thế giới mà thông tin có thể lan truyền với tốc độ chóng mặt, việc kiểm soát và quản lý những công cụ này sẽ quyết định số phận của cả một nền văn minh.

Tóm tắt nội dung chính

"Nexus" được chia thành 3 phần chính, mỗi phần đều khắc họa sự tiến hóa của các mạng lưới thông tin qua từng giai đoạn lịch sử và những thách thức mà chúng đặt ra cho nhân loại.

Phần đầu tiên, "Mạng lưới con người", Harari phân tích cách mà con người đã phát minh ra những công cụ thông tin như ngôn ngữ và chữ viết để hợp tác và xây dựng xã hội. Ông giải thích rằng từ thời kỳ sơ khai, việc tạo ra các thực thể liên chủ quan (intersubjective entities) như tiền tệ, luật pháp, và tôn giáo đã giúp Homo sapiens vượt qua giới hạn sinh học và tổ chức thành những cộng đồng lớn mạnh.

Tiếp đến, trong "Mạng Vô cơ", Harari tập trung vào sự phát triển của công nghệ thông tin (CNTT) hiện đại, đặc biệt là vai trò của máy tính và AI. Ông mô tả cách các hệ thống kỹ thuật số đã thay đổi bản chất của mạng lưới thông tin, biến chúng từ các công cụ ghi chép và truyền tải thành những thực thể tự động hóa, có khả năng ra quyết định và can thiệp vào đời sống con người. Sự xuất hiện của giám sát dưới da và hệ thống tín dụng xã hội đã làm dấy lên nhiều lo ngại về quyền riêng tư và tự do cá nhân.

Cuối cùng, phần "Chính trị máy tính" đào sâu vào mối đe dọa của AI đối với các hệ thống chính trị và xã hội. Harari cảnh báo rằng nếu không có cơ chế tự sửa sai hiệu quả, sự can thiệp của AI có thể làm suy yếu nền dân chủ, tạo ra những nhà nước toàn trị với khả năng kiểm soát và giám sát chưa từng có. Ông cũng nhấn mạnh nguy cơ về chủ nghĩa thực dân dữ liệu (data colonialism) và sự chia rẽ thế giới thành các khối kỹ thuật số đối nghịch, đe dọa an ninh và ổn định toàn cầu.

Từ đó, "Nexus" không chỉ là một hành trình qua các mạng lưới thông tin mà còn là một lời cảnh báo về sự cần thiết của việc quản lý và kiểm soát những công nghệ mới này, để chúng không trở thành công cụ áp bức thay vì giải phóng con người.

Các khái niệm chính

Trong "Nexus," Harari giới thiệu và phân tích một loạt các khái niệm then chốt để làm rõ cách thông tin và AI đang thay đổi cấu trúc xã hội và quyền lực. Một trong những khái niệm trung tâm là thực thể liên chủ quan (intersubjective entities). Đây là những khái niệm hoặc thực thể mà sự tồn tại của chúng phụ thuộc vào sự đồng thuận của con người, như tiền tệ, tôn giáo, luật pháp hay quốc gia. Harari lập luận rằng chính những thực thể liên chủ quan này đã cho phép Homo sapiens hợp tác và xây dựng các xã hội phức tạp hơn so với bất kỳ loài nào khác.

Một khái niệm quan trọng khác là chuỗi người đến câu chuyện (human-to-story chains), diễn tả cách mà các câu chuyện được con người truyền tải qua nhiều thế hệ, từ đó tạo nên một chuỗi liên kết văn hóa và lịch sử, định hình bản sắc và các giá trị xã hội. Harari cho rằng sự thành công của Homo sapiens không chỉ dựa vào khả năng hợp tác mà còn ở khả năng sáng tạo và truyền tải những câu chuyện chung, từ đó xây dựng các cộng đồng lớn hơn, phức tạp hơn.

Harari cũng đề cập đến hệ thống hành chính quan liêu (bureaucracy), một hệ thống tổ chức dựa trên các quy tắc và thủ tục nhằm quản lý thông tin một cách hiệu quả. Ông nhấn mạnh rằng mặc dù quan liêu có thể giúp duy trì trật tự, nhưng nó cũng dễ dẫn đến tình trạng quá coi trọng trật tự mà quên đi sự thật và công bằng.

Khi nói về mạng vô cơ (inorganic networks), Harari đề cập đến những hệ thống kỹ thuật số và AI, những thứ không phải là sản phẩm tự nhiên của sự tiến hóa sinh học, nhưng lại có khả năng ảnh hưởng mạnh mẽ đến hành vi và quyết định của con người. Những mạng lưới này, như các hệ thống giám sát và thuật toán ra quyết định, có thể vượt qua khả năng kiểm soát của con người và trở thành các tác nhân độc lập.

Một khái niệm đáng chú ý khác là giám sát dưới da (under-the-skin surveillance), một thuật ngữ Harari dùng để miêu tả những công nghệ có khả năng theo dõi và phân tích các trạng thái sinh học và cảm xúc của con người. Điều này đặc biệt nguy hiểm khi AI và các hệ thống dữ liệu có thể sử dụng thông tin này để dự đoán và điều khiển hành vi của con người.

Bên cạnh đó, Harari còn cảnh báo về hệ thống tín dụng xã hội (social credit system), một hình thức kiểm soát xã hội thông qua việc đánh giá hành vi của công dân. Hệ thống này không chỉ đo lường và giám sát các hành vi công cộng mà còn tác động mạnh mẽ đến quyền tự do và sự riêng tư của con người.

Một thách thức lớn mà Harari nêu ra là vấn đề căn chỉnh (alignment problem) của AI. Đây là câu hỏi về việc liệu chúng ta có thể đảm bảo rằng các mục tiêu và hành vi của AI sẽ phù hợp với giá trị và lợi ích của con người hay không. Nếu không giải quyết tốt vấn đề này, AI có thể ra quyết định theo những cách không lường trước được và gây ra hậu quả nghiêm trọng.

Harari cũng đề cập đến tiến thoái lưỡng nan của nhà độc tài (dictator's dilemma), một tình thế khó xử mà các nhà lãnh đạo chuyên chế phải đối mặt khi công nghệ AI có thể làm suy yếu quyền lực của chính họ hoặc dẫn đến sự tiếp quản của các thuật toán, vượt khỏi tầm kiểm soát của họ.

Cuối cùng, khái niệm bức màn silicon (silicon curtain) được Harari sử dụng như một ẩn dụ cho sự chia rẽ thế giới thành các khối kỹ thuật số đối nghịch, giống như bức màn sắt trong Chiến tranh Lạnh. Harari cảnh báo rằng nếu không có sự hợp tác quốc tế và các quy định rõ ràng, thế giới có thể bị phân hóa bởi những công nghệ và hệ tư tưởng khác biệt, dẫn đến các cuộc xung đột và căng thẳng mới.

Những khái niệm này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về cách thông tin và AI đang thay đổi xã hội, mà còn đặt ra những câu hỏi quan trọng về việc chúng ta sẽ quản lý và kiểm soát những thay đổi đó như thế nào để đảm bảo một tương lai an toàn và bền vững cho nhân loại.

Đánh giá và nhận xét

Phân tích các lập luận chính:

Trong "Nexus", Harari tiếp tục khẳng định vai trò then chốt của thông tin trong việc định hình lịch sử và xã hội, một chủ đề xuyên suốt trong các tác phẩm trước đây của ông. Ông lập luận rằng, từ thuở sơ khai cho đến thời hiện đại, thông tin luôn là yếu tố cốt lõi tạo nên sức mạnh và quyền lực.

Tuy nhiên, ở tác phẩm này, Harari đã đi xa hơn khi mô tả sự chuyển đổi từ các mạng lưới thông tin hữu cơ - như ngôn ngữ và chữ viết - sang các mạng lưới thông tin vô cơ, chẳng hạn như hệ thống máy tính và AI. Ông cho rằng sự thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến cách chúng ta truyền tải thông tin mà còn tác động sâu sắc đến cách xã hội vận hành và ra quyết định.

Một trong những điểm nhấn mạnh trong "Nexus" là sự cần thiết của cơ chế tự sửa sai (self- correcting mechanisms), tương tự như những gì ông đã đề cập trong "21 bài học cho thế kỷ 21". Harari cảnh báo rằng, trong thời đại của các mạng lưới vô cơ và AI, khả năng sửa chữa những sai lầm trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Nếu không có những cơ chế này, chúng ta có nguy cơ tạo ra những hệ thống không thể kiểm soát, nơi mà quyền lực tập trung vào tay một số ít người hoặc thậm chí là những cỗ máy tự hành động mà không chịu sự giám sát của con người.

Bên cạnh đó, Harari cũng nhấn mạnh, thông tin không phải lúc nào cũng dẫn đến sự thật hay trí tuệ. Đây là một sự phản biện trực tiếp với cái gọi là "quan điểm ngây thơ về thông tin", cho rằng thông tin nhiều hơn sẽ tự động dẫn đến sự hiểu biết và quyết định tốt hơn.

Ông lập luận rằng, trong một thế giới bị chi phối bởi các mạng lưới thông tin phức tạp và các thuật toán, việc kiểm soát và định hình thông tin đã trở thành một hình thức quyền lực mới, có thể dễ dàng bị lạm dụng để thao túng và áp đặt.

Những điểm hạn chế và gây tranh cãi:

Mặc dù "Nexus" mang đến nhiều lập luận thú vị và sâu sắc, nhưng cũng có không ít ý kiến trái chiều về cách Harari tiếp cận vấn đề. Một số nhà phê bình cho rằng, ông có xu hướng phóng đại nguy cơ của AI và các mạng lưới thông tin, biến chúng thành những viễn cảnh tận thế mà không có đủ bằng chứng cụ thể để thuyết phục độc giả.

Những cảnh báo này, mặc dù mang tính kích thích tư duy, có thể gây ra nỗi sợ hãi không cần thiết và thiếu cơ sở thực tế. Việc Harari liên tục nhấn mạnh nguy cơ của giám sát dưới da (under-the-skin surveillance) hay hệ thống tín dụng xã hội (social credit system) có thể làm người đọc cảm thấy bị choáng ngợp bởi những viễn cảnh đen tối.

Ngoài ra, ông cũng bị chỉ trích vì quan điểm mơ hồ về cái gọi là "quan điểm ngây thơ về thông tin". Harari phê phán rằng nhiều người tin rằng thông tin nhiều hơn sẽ dẫn đến sự hiểu biết và trí tuệ, nhưng ông không cung cấp một đối tượng cụ thể cho lập luận này. Điều này khiến cho lý lẽ của ông trở nên thiếu sức thuyết phục, đặc biệt khi ông chỉ ra rằng thông tin không tự động dẫn đến sự thật - điều mà nhiều người đã đồng ý từ trước.

Một điểm hạn chế khác là chất lượng nội dung của "Nexus" không đồng đều và đôi khi thiếu tính nguyên bản. Một số chương hoặc đoạn văn trong cuốn sách dường như lặp lại những ý tưởng đã được trình bày trong các tác phẩm trước đó, mà không mang lại nhiều giá trị mới mẻ cho người đọc. Mặc dù Harari có khả năng kết nối các sự kiện lịch sử và đưa ra những phân tích sâu sắc, nhưng "Nexus" có phần thiếu sự sáng tạo và đột phá so với kỳ vọng của những người hâm mộ lâu năm.

Cuối cùng, giải pháp mà Harari đưa ra để đối phó với những thách thức do AI và mạng lưới thông tin mang lại có vẻ khá đơn giản: tăng cường các quy định đối với AI và xây dựng các cơ chế tự sửa sai mạnh mẽ hơn. Mặc dù đây là những gợi ý hợp lý, nhưng chúng bị cho là chưa đủ mạnh mẽ và thiếu tính khả thi trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng và phức tạp như hiện nay. Những đề xuất này có thể làm người đọc cảm thấy Harari, dù đã vạch ra rất nhiều vấn đề, nhưng lại chưa đưa ra được những giải pháp cụ thể và hữu hiệu để đối phó với chúng.

Tóm lại, dù "Nexus" có những điểm yếu và gây tranh cãi, nhưng không thể phủ nhận rằng Harari đã tạo ra một tác phẩm đầy tham vọng và kích thích tư duy, khơi dậy những cuộc thảo luận quan trọng về tương lai của thông tin và quyền lực trong thời đại số hóa.

So sánh với các quan điểm lịch sử khác

Harari thường thách thức các khung lý thuyết truyền thống, bao gồm cả chủ nghĩa Marx, và ông đã tạo ra một cái nhìn khác biệt về vai trò của thông tin trong việc định hình lịch sử và xã hội loài người.

Trước hết, Harari cho rằng lịch sử không chỉ được quyết định bởi các yếu tố kinh tế, mà các thực thể liên chủ quan (intersubjective entities) như câu chuyện, niềm tin và thông tin cũng đóng vai trò trung tâm. Quan điểm này khác với quan điểm Marxist truyền thống, cho rằng cơ sở hạ tầng kinh tế quyết định kiến trúc thượng tầng văn hóa và xã hội.

Harari lập luận rằng thông tin có sức mạnh độc lập trong việc định hình xã hội, không chỉ là "màn khói" che giấu quan hệ quyền lực và lợi ích vật chất như Marx đề xuất. Theo Harari, quyền lực không chỉ xuất phát từ việc kiểm soát tư liệu sản xuất mà còn từ khả năng kiểm soát và định hình thông tin cũng như niềm tin của con người.

So sánh với các quan điểm lịch sử khác, Harari tập trung nhiều vào mối quan hệ giữa thông tin và quyền lực. Ông cho rằng thông tin không nhất thiết phải là sự thật để có thể định hình xã hội, và các mạng lưới thông tin hiện đại, như hệ thống tín dụng xã hội (social credit system), có thể được sử dụng để kiểm soát và giám sát mà không cần dựa vào các yếu tố vật chất cụ thể. Điều này khác biệt với quan điểm của Jared Diamond, người cho rằng sự phát triển của các nền văn minh chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố phức hợp như môi trường địa lý, bệnh dịch và sự tương tác giữa các nền văn minh.

Một số học giả, như trong bài phân tích trên Current Affairs [5], cũng chỉ ra rằng Harari có xu hướng xây dựng những viễn cảnh cực đoan về tương lai mà không có đủ bằng chứng khoa học để hỗ trợ cho những lập luận đó. Chẳng hạn, ông từng nhận định rằng đại dịch sẽ chỉ xảy ra nếu con người tự tạo ra chúng vì những lý do ý thức hệ, một dự đoán đã sai lầm hoàn toàn khi COVID-19 bùng phát và gây ra cái chết cho hàng triệu người trên thế giới. Điều này làm dấy lên nhiều tranh cãi về tính chính xác trong các dự đoán của Harari và liệu ông có khuynh hướng tạo ra một "khoa học dân túy" khi trình bày các ý tưởng của mình.

Harari còn tranh luận rằng các hệ thống quan liêu và chế độ toàn trị không chỉ là kết quả của quan hệ kinh tế mà còn từ mong muốn tạo ra một trật tự xã hội hoàn hảo, thường thông qua việc hy sinh sự thật và tự do cá nhân. Đây là một cách tiếp cận khá khác biệt so với quan điểm Marxist, khi Marx tin rằng nhà nước sẽ suy tàn khi không còn mâu thuẫn giai cấp. Harari lại cho rằng sự phát triển của các công nghệ giám sát hiện đại và AI có thể dẫn đến một nhà nước toàn trị không tưởng, nơi quyền lực không bị suy giảm mà thậm chí còn được củng cố nhờ khả năng kiểm soát thông tin vượt trội [6].

Những quan điểm này của Harari đã khơi dậy nhiều cuộc tranh luận trong giới học thuật và truyền thông, cho thấy một cách tiếp cận mới mẻ nhưng cũng đầy thách thức đối với các lý thuyết lịch sử truyền thống.

Kết luận

Harari đã thành công trong việc tạo ra một khung lý thuyết mới, trong đó ông trình bày vai trò then chốt của thông tin không chỉ trong việc định hình xã hội loài người mà còn trong việc tạo nên các thực thể liên chủ quan (intersubjective entities) như quốc gia, luật pháp và tôn giáo.

Cuốn sách cung cấp một phân tích sâu sắc và kích thích tư duy về cách mà các mạng lưới thông tin, từ thời kỳ đồ đá đến thời đại kỹ thuật số, đã và đang tác động đến quyền lực và trật tự xã hội. Harari không chỉ kể lại lịch sử dưới góc nhìn mới mà còn mở rộng tầm nhìn đến những thách thức của tương lai, khi các hệ thống kỹ thuật số và AI có thể làm thay đổi hoàn toàn cơ cấu xã hội hiện tại.

Mặc dù còn nhiều ý kiến trái chiều và tranh cãi về tính chính xác và khả năng dự đoán của ông, nhưng "Nexus" vẫn là một tác phẩm đáng đọc, đặc biệt với những ai quan tâm đến sự phát triển của xã hội và công nghệ trong bối cảnh hiện nay. Từ việc phân tích sự tiến hóa của mạng lưới thông tin đến những cảnh báo về sự bất bình đẳng và nguy cơ của chủ nghĩa thực dân dữ liệu (data colonialism), Harari đã vẽ nên một bức tranh phức tạp và đa chiều, mời gọi chúng ta suy ngẫm và thảo luận về tương lai.

Harari đã đặt ra những câu hỏi lớn về cách chúng ta quản lý và kiểm soát sự phát triển của AI và các mạng lưới thông tin. Ông nhấn mạnh rằng sự phát triển nhanh chóng của công nghệ mang lại không chỉ cơ hội mà còn những rủi ro nghiêm trọng. Do đó, cần có sự hợp tác toàn cầu và các cơ chế điều tiết mạnh mẽ để đảm bảo rằng AI sẽ phục vụ cho lợi ích của toàn nhân loại, thay vì trở thành công cụ kiểm soát và áp bức.

Một trong những điểm mạnh của Harari là ông không chỉ dừng lại ở việc cảnh báo, mà còn đưa ra những giải pháp thực tiễn. Ông khuyến khích việc xây dựng các cơ chế tự sửa sai (self-correcting mechanisms) mạnh mẽ không chỉ cho các hệ thống chính trị mà còn cho các hệ thống công nghệ. Những cơ chế này sẽ giúp chúng ta nhận ra và sửa chữa những sai lầm tiềm ẩn trước khi chúng trở nên quá nghiêm trọng, tránh những hậu quả không mong muốn từ các quyết định của AI.

Harari cũng nhấn mạnh sự cần thiết của việc xây dựng một hệ thống quy định quốc tế để quản lý sự phát triển của công nghệ, nhằm tránh việc các quốc gia hoặc tập đoàn lớn lạm dụng sức mạnh công nghệ để áp đặt quyền lực và lợi ích cá nhân. Đây là một lời kêu gọi hành động mang tính toàn cầu, nhắc nhở chúng ta rằng tương lai của nhân loại không chỉ phụ thuộc vào công nghệ mà còn vào cách chúng ta lựa chọn quản lý và định hướng sự phát triển của nó.

Harari tiếp tục đóng góp quan trọng vào cuộc thảo luận về lịch sử và tương lai của nhân loại. Ông đã giúp chúng ta hiểu rõ hơn về vai trò của thông tin và các mạng lưới thông tin trong việc định hình quyền lực và trật tự xã hội. Mặc dù có những hạn chế và điểm gây tranh cãi, "Nexus" vẫn là một tác phẩm đầy tham vọng và đáng suy ngẫm. Nó không chỉ giúp ta nhìn lại quá khứ mà còn thúc đẩy ta suy nghĩ về những thách thức mà tương lai mang lại.

Cuốn sách cũng đặt ra một lời kêu gọi hành động mạnh mẽ. Harari nhắc nhở rằng tương lai của nhân loại không chỉ được định đoạt bởi công nghệ, mà còn bởi những quyết định và hành động của chúng ta hôm nay trong việc quản lý và kiểm soát sự phát triển của các mạng thông tin và AI. Đây là một thông điệp rõ ràng và khẩn thiết: chúng ta không thể thờ ơ trước những biến đổi lớn lao đang diễn ra, mà cần phải chủ động tham gia và định hình chúng vì lợi ích chung của toàn nhân loại.

“
Tài liệu tham khảo
[1] Nexus: A Brief History of Information Networks from the Stone Age to AI, Yuval Noah Harari, Random House (September 10, 2024), 528 pages
[2] Sapiens: A Brief History of Humankind, Yuval Noah Harari, Harper; Illustrated edition (February 10, 2015), 464 pages
[3] Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, Yuval Noah Harari, Harper; Illustrated edition (February 21, 2017), 464 pages
[4] 21 Lessons for the 21st Century, Yuval Noah Harari, Random House; First Edition (September 4, 2018), 400 pages
[5] https://www.currentaffairs.org/news/2022/07/the-dangerous-populist-science-of-
yuval-noah-harari
[6] https://www.youtube.com/watch?v=pxVmTlssGNY