Đánh giá bản thảo trong bối cảnh các ngành công nghiệp sáng tạo

Đánh giá bản thảo đặt trong bối cảnh các ngành công nghiệp sáng tạo có gì khác biệt với cách thẩm định truyền thống? Biên tập viên cần làm gì để thích nghi trong kỷ nguyên của ngành công nghiệp sáng tạo?

Giá trị của ngành xuất bản

Ngành công nghiệp sáng tạo được định nghĩa là: "những ngành có nguồn gốc từ sự sáng tạo, kỹ năng và tài năng cá nhân và có tiềm năng tạo ra sự giàu có và tạo việc làm thông qua việc tạo ra khai thác tài sản trí tuệ".

Ngành công nghiệp sáng tạo tạo ra giá trị gia tăng là 84,1 tỉ bảng năm 2014, chiếm 5,2% nền kinh tế Anh quốc. Trong 17 năm, từ 1994 đến 2014, giá trị gia tăng của ngành công nghiệp sáng tạo tăng 6% mỗi năm so với 4,3% đối với nền kinh tế Anh.

Giá trị gia tăng của ngành xuất bản ở Vương quốc Anh chỉ đứng sau các lĩnh vực Công nghệ, phần mềm và dịch vụ máy tính; Quảng cáo và tiếp thị; tương đương lĩnh vực Phim ảnh, tivi, video, radio và nhiếp ảnh với giá trị 10 tỉ bảng (2014).

Xuất bản tuy là một ngành truyền thống nhưng nội dung mà nó sở hữu là đầu vào của nhiều ngành trong kỷ nguyên số. Theo thống kê, 53% phim trên toàn cầu chuyển thể từ tiểu thuyết, 58% lượt view cao trên tivi có nguồn gốc từ sách, 30% vé bán cho các chương trình ở rạp hát có nguồn gốc từ sách và nhiều trò chơi được xây dựng từ các nhân vật và nội dung trong sách hư cấu. Ngoài ra, còn có thể kể đến chương trình giáo dục - đào tạo; nhượng quyền; du lịch, văn phòng phẩm… có nguồn gốc từ sách.

Chính vì tầm quan trọng của nội dung và giá trị gia tăng của sách, mà ngày nay, việc đánh giá ý tưởng và bản thảo của tác giả trở nên thách thức hơn bao giờ hết đối với các biên tập viên của các nhà xuất bản.

Đánh giá theo cách truyền thống.

Thông thường biên tập viên sẽ tham gia quá trình thẩm định bản thảo sớm nhất có thể nếu thời gian cho phép. Biên tập viên sẽ phản hồi về:

"Phong cách viết;

Tác phẩm có dễ đọc;

Nhân vật có phát triển tốt;

Phù hợp với định hướng phát hành của nhà xuất bản không?"...

Khi tác giả hoàn thiện bản nháp, biên tập viên đưa ra những đánh giá cụ thể về ngữ pháp, dấu câu, cấu trúc câu và đoạn văn, cấu trúc đối thoại có phù hợp, chính tả… Đó là đối với bản thảo hư cấu.

Khi đánh giá bản thảo phi hư cấu, biên tập viên sẽ cần trả lời các câu hỏi:

"Bản thảo có cấu trúc tốt;

Các chương, phần có hợp lý không?

Thông tin hữu ích

Cách diễn đạt của tác giả có phù hợp với độc giả tiềm năng mà nhà xuất bản hướng tới?

Phần giới thiệu có thu hút sự chú ý của bạn đọc?

Mức độ chỉnh sửa của bản thảo?

Tài liệu tham khảo, trích dẫn, hình ảnh, bản đồ…

Bước tiếp theo của tác giả sau khi xuất bản"?

Đánh giá bản thảo trong nền kinh tế sáng tạo.

Trong thời đại ngày nay, yêu cầu đối với các biên tập viên cao hơn thế hệ trước rất nhiều. Ngoài các kỹ năng kể trên, các bạn cần tự trang bị và học hỏi kiến thức, kỹ năng và mạng lưới quan hệ ở những lĩnh vực liên quan: luật sở hữu trí tuệ, sách điện tử, sách nói, phim ảnh – truyền hình, chương trình đào tạo, trò chơi, thậm chí là cả du lịch và văn phòng phẩm.

Khi đánh giá ý tưởng hoặc bản thảo, biên tập viên có thể phải đảo ngược quy trình truyền thống. Bạn phải trao đổi với tác giả, bộ phận nhượng quyền, nhà biên kịch, chuyên gia xây dựng chương trình đào tạo, nhà phát triển trò chơi… ngay khi ý tưởng hoặc bản nháp của tác giả được duyệt. Bạn phải lập ngân sách. Bạn phải bảo vệ ý tưởng và bản thảo với các bộ phận kinh doanh, tiếp thị, giám đốc tài chính… để đảm bảo rằng, bạn và tác giả có đủ nguồn lực để đầu tư cho dự án này. Tất cả, nghe có vẻ xa lạ với bản mô tả công việc của một biên tập viên truyền thống. Nhưng thời đại của ngành công nghiệp sáng tạo, của ngành công nghiệp phát triển nội dung, hoặc của nền kinh tế số… đã đặt ra những thách thức và cơ hội cho ngành xuất bản. Chúng ta, những biên tập viên, đáng tiếc, chỉ có cách thay đổi để thích nghi.

Từ sách tới phim

"Yêu em từ cái nhìn đầu tiên" - Tiểu thuyết này xuất bản lần đầu năm 2009 trên một nền tảng sáng tác trực tuyến. Ngay sau khi sáng tác từng phần và xuất bản, tác giả có thể nhận được các phản hồi ngay lập tức của độc giả về cốt truyện, nhân vật… Các chỉnh lý, bổ sung, sửa đổi hoặc phát triển nhân vật… sau này của tác giả chịu ảnh hướng không ít từ ý kiến và niềm yêu thích của người đọc. Một tiểu thuyết tuyệt vời phù hợp với tâm lý cho tuổi mới lớn. Cốt truyện, nhân vật, bối cảnh, lời thoại… rất phù hợp cho một bộ phim dài tập ăn khách trên truyền hình.

Tất cả những điều tuyệt vời này chúng ta chỉ nhìn thấy khi tác phẩm liên tục dẫn đầu các bảng xếp hạng sách bán chạy trong nhiều năm và những người hâm mộ thì bàn tán về diễn viên, diễn xuất, hình ảnh… Tuy nhiên, đằng sau nó là một quy trình làm việc chuyên nghiệp của tác giả - biên tập viên – nhà xuất bản – nhà biên kịch – hãng phim – nhượng quyền…, mà vai trò của biên tập viên trong quá trình đồng sáng tạo của chuỗi giá trị trong các ngành công nghiệp sáng tạo, dù thầm lặng, nhưng vô cùng quan trọng.

"Đào tạo giáo viên hiệu quả" - Cách đây hơn 50 năm, tiến sĩ Thomas Gordon đã xây dựng chương trình đào tạo giáo viên hiệu quả lần đầu tiên ở Hoa Kỳ. Đến nay, chương trình đào tạo đã đến với hàng triệu giáo viên tại hơn 20 quốc gia trên thế giới, còn tựa sách "Đào tạo giáo viên hiệu quả" đã được dịch ra 24 ngôn ngữ và bán hàng triệu bản. Điều gì đã tạo nên một thương vụ kinh doanh có giá trị nhiều triệu đô trên quy mô toàn cầu như vậy?

Dĩ nhiên, gần 5 thập kỷ trước, giới xuất bản xa lạ với những khái niệm như ngành công nghiệp sáng tạo hay kinh tế số, nhưng họ, các biên tập viên của thế hệ đầu tiên – những người đặt nền móng cho ngành "công nghiệp khai sáng" – đã xây dựng nên đội/nhóm mạnh, thực hành "đồng sáng tạo" một cách đáng kinh ngạc.

Tất cả, từ đánh giá bản thảo, xây dựng giáo án – chương trình cùng chuyên gia, tiến hành nhượng quyền… tựa "Đào tạo giáo viên hiệu quả" đã trở thành case-study kinh điển trong giảng dạy tại các khóa đào tạo dành cho biên tập viên, các nhà quản lý và lãnh đạo của ngành xuất bản ở Hoa Kỳ và Anh quốc.

Kỷ nguyên của ngành công nghiệp sáng tạo

Đánh giá bản thảo là một công việc không hề dễ dàng, cho dù bạn có thâm niên hàng chục năm trong nghề. Bản thảo "Harry Potter" là ví dụ sống động. Trước khi tới tay nhà xuất bản Bloomsbury, nó lần lượt bị hàng chục nhà xuất bản và đại lý văn học từ chối và vứt vào sọt rác vì câu chuyện viết về các phù thủy có gì thú vị. Tuy nhiên, thành công không thể tin nổi của Harry Potter đã tái định hình lại công tác thẩm định bản thảo trong kỷ nguyên mới ở các nhà xuất bản.

Là biên tập viên, bạn cần có nền tảng kiến thức rộng về văn hóa, lịch sử, truyền thông đại chúng… nhưng bạn phải biết cách kết nối nó với các ngành công nghiệp sáng tạo mà xuất bản là đầu vào. Đòi hỏi này, buộc các trường đào tạo, các nhà xuất bản phải thay đổi các tiêu chuẩn đào tạo và đánh giá; buộc chính phủ và các cơ quan hữu quan phải có viễn kiến trong xây dựng chính sách phát triển ngành; buộc các biên tập viên phải học hỏi, phải thay đổi.

Là biên tập viên, chúng ta làm việc chăm chú và cầu nguyện vận may sẽ đến với mình, một Harry Potter trong thập niên tới, biến bạn từ một biên tập viên thầm lặng trở thành ngôi sao trong ngành, một nhà xuất bản nhỏ trở thành ông lớn, một nhà văn thất nghiệp sống nhờ trợ cấp xã hội trở thành tỉ phú. Tất cả đều có thể trong kỷ nguyên của ngành công nghiệp sáng tạo.

(Bài viết từ ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số đặc biệt kỷ niệm Ngày sách Việt Nam 21/4/2020)