Hỗ trợ “kỳ lân” cần thêm nhân tố mới

Trọng bên cung

Tăng trưởng kinh tế bền vững, lạm phát thấp, dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài lớn, thặng dư tài khoản vãng lai duy trì đều đặn góp phần ổn định tỷ giá, tăng cường ổn định tài khóa… đã tạo nền tảng ổn định cho thị trường vốn Việt Nam trong giai đoạn 2012-2022. Tuy nhiên, lợi ích chính của thị trường vốn trong việc giúp huy động vốn dài hạn vẫn chưa được phát huy đầy đủ.

Hoạt động huy động vốn trên thị trường chứng khoán đã giảm trong năm 2019, 2020 do ảnh hưởng của dịch Covid-19. Mặc dù đã phục hồi lại trong năm 2021 và 2022 nhưng chủ yếu thông qua chào bán thứ cấp/phát hành thêm thay vì chào bán cổ phần lần đầu ra công chúng (IPO) của các công ty mới. Theo thống kê, chỉ có 10 đợt IPO vào năm 2022, huy động được 66 triệu USD (1.600 tỷ đồng) so 28 đợt IPO trong năm 2018, huy động được 3,2 tỷ USD (73.000 tỷ đồng).

Không chỉ thiếu các thương vụ lớn, cơ cấu danh mục trên thị trường cũng khá đơn điệu khi tập trung chủ yếu vào nhóm cổ phiếu ngân hàng, bất động sản, hàng tiêu dùng, trong khi lĩnh vực công nghệ lại hoàn toàn… vắng bóng!

Ngược lại, cùng trong giai đoạn này, các nước trong khu vực như: Indonesia, Singapore và Ấn Độ đã có nhiều công ty công nghệ IPO thành công, giúp mở rộng thị trường vốn và thu hút dòng vốn đầu tư quốc tế.

Còn trong năm 2024, Malaysia có 46 IPO huy động khoảng 1,5 tỷ USD, mức cao nhất trong sáu năm; Thái Lan có 29 IPO (756 triệu USD). Ngay cả thị trường lân cận nhỏ hơn như Singapore trong 10 tháng đầu năm 2024 cũng có bốn IPO. Và dù giảm sút so năm 2023, Indonesia vẫn có 39 IPO trong năm 2024​…

Điều này cho thấy Việt Nam đang tụt hậu về cả số lượng doanh nghiệp niêm yết lẫn quy mô huy động vốn so mặt bằng chung trong khu vực. Các công ty khởi nghiệp (start-up) có tiềm năng lớn như: MoMo, Tiki, VNPay, Sky Mavis đều chưa thể niêm yết trong nước mà phải tìm cách huy động vốn từ quỹ đầu tư tư nhân hoặc đăng ký ở nước ngoài.

Một số thương vụ lớn có thể kể tên như: GoTo Group (hợp nhất giữa Gojek và Tokopedia) đã IPO thành công trên Sở giao dịch chứng khoán Indonesia (IDX) với mức định giá hơn 28 tỷ USD; Bukalapak- một start-up thương mại điện tử Indonesia, IPO với mức huy động hơn 1,5 tỷ USD, trở thành IPO công nghệ lớn nhất Indonesia; SEA Group (Singapore), công ty mẹ của Shopee, niêm yết trên sàn chứng khoán Mỹ (NYSE) và trở thành một trong những công ty công nghệ Đông Nam Á có giá trị lớn nhất.

Trong khi đó, VN-Index, chỉ số đại diện sàn chứng khoán lớn nhất Việt Nam, vẫn gần như “giậm chân tại chỗ” sau gần hai thập niên. Bên cạnh nguyên nhân sâu xa là khả năng nâng hạng còn dang dở, thì vấn đề dễ thấy là nguồn cung mới có chất lượng cao khan hiếm, khiến thị trường kém hấp dẫn với các “tay to” trong giới đầu tư quốc tế, từ đó khó bứt phá bền vững như kỳ vọng.

Với tư cách là bên cung, sự tham gia của các “kỳ lân” công nghệ trong vai tổ chức phát hành trên thị trường, sẽ giúp đa dạng hóa nguồn hàng trên thị trường chứng khoán nói riêng và thị trường vốn nói chung. Hệ sinh thái start-up Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ trong những năm qua, nhưng số lượng “kỳ lân” được định giá hơn 1 tỷ USD vẫn còn khiêm tốn. Tính đến cuối năm 2021, Việt Nam có bốn “kỳ lân” công nghệ được công nhận: VNG, MoMo, VNLife (VNPay) và Sky Mavis - đưa Việt Nam đứng thứ 3 ở Đông Nam Á, sau Singapore và Indonesia.

Dù là một bước tiến đáng kể, con số này vẫn chưa phản ánh đúng tiềm năng nền kinh tế Việt Nam và số lượng start-up sáng tạo đang phát triển. So các nước trong khu vực, Việt Nam vẫn còn khoảng cách đáng kể về số lượng công ty cán mốc “tỷ đô”.

Kích thích cầu

Nhìn từ phía cầu, các “kỳ lân” công nghệ sau khi nhận vốn lớn, có thể phát triển trở thành nhà đầu tư rót vốn vào các start-up mới. Thị trường vốn hiện nay không chỉ thiếu nhà đầu tư mà còn thiếu các loại hình nhà đầu tư. Bên cạnh các nhà đầu tư tài chính thuần túy, việc hỗ trợ “kỳ lân” công nghệ sẽ giúp hình thành thêm một loại hình nhà đầu tư không chỉ theo đuổi mục tiêu tài chính mà còn cung cấp các giải pháp hỗ trợ về chuyên môn, kỹ thuật, định hướng phát triển sản phẩm và công nghệ cho start-up. Đây là hướng đi vừa tăng cường năng lực tài chính, vừa gia tăng năng lực phát triển dài hạn cho các start-up non trẻ của Việt Nam.

Thực trạng phổ biến hiện nay là các start-up Việt Nam thường gặp khoảng trống tài chính ở giai đoạn tăng trưởng. Họ có thể dễ dàng huy động vốn giai đoạn đầu từ quỹ đầu tư mạo hiểm trong và ngoài nước. Song, đến giai đoạn mở rộng, khi các start-up cần huy động từ 50 triệu USD trở lên, các nhà đầu tư trong nước không đủ khả năng cung cấp nguồn vốn lớn, buộc phải tìm đến nhà đầu tư nước ngoài hoặc chấp nhận bị mua. Sự hạn chế trong khả năng tiếp cận vốn qua IPO buộc start-up phụ thuộc hoàn toàn vào vốn tư nhân, và nếu thị trường vốn tư nhân gặp khó khăn, start-up dễ rơi vào bế tắc.

Bài học từ Telio, một start-up thương mại điện tử B2B từng huy động được hơn 50 triệu USD, là minh chứng rõ nét. Dù từng là một trong những start-up hàng đầu Việt Nam trong lĩnh vực thương mại điện tử, Telio vẫn lâm vào cảnh cạn vốn khi các nhà đầu tư rút lui và không có kênh huy động công chúng thay thế. Và Telio đã phải đóng cửa vào cuối năm 2024 khi không thể huy động thêm vốn cũng như không tìm được đối tác mua lại​.

Sau giai đoạn trầm lắng do dịch Covid-19, hệ sinh thái start-up đổi mới sáng tạo Việt Nam năm 2022-2023 từng được dự báo sẽ chứng kiến mức đầu tư trị giá khoảng 2 tỷ USD, giữ vững phong độ của một “ngôi sao đang lên” về khởi nghiệp trong các nước Đông Nam Á.

Tuy nhiên, dự báo này tới nay vẫn chưa thành hiện thực. Trong khi đó, sự thoái lui của hàng hoạt các start-up cho thấy, nếu không có “đòn bẩy” từ thị trường vốn, ngay cả start-up giàu tiềm năng cũng có thể thất bại khi dòng tiền tư nhân đột ngột chững lại. Và điều này đã gióng lên hồi chuông về việc cần phát triển các kênh huy động vốn đa dạng để giảm rủi ro cho doanh nghiệp start-up.

“

Theo số liệu từ Diễn đàn Mua bán - Sáp nhập doanh nghiệp Việt Nam 2024, trong hai năm 2023 và 2024, Việt Nam gần như không có thương vụ IPO đáng chú ý trong lĩnh vực công nghệ. Trong suốt 10 tháng đầu năm 2024, có duy nhất một thương vụ IPO do Công ty Chứng khoán DNSE thực hiện, huy động được khoảng 37 triệu USD, vượt tổng vốn huy động của toàn thị trường Việt Nam trong cả năm 2023.