Kinh nghiệm triển khai báo chí kiến tạo tại một số quốc gia phát triển trên thế giới

Nhiều nghiên cứu cho thấy báo chí kiến tạo đang ngày càng được ủng hộ rộng rãi, đặc biệt là khi thế giới đang đối diện với nhiều biến động, khủng hoảng, xung đột, chiến tranh. Ở phạm vi vi mô hơn, mỗi quốc gia - từ cường quốc số một thế giới đến những nền kinh tế kém phát triển nhất - đều xuất hiện những “vấn đề hệ trọng”: Dịch bệnh, đói nghèo, biến đổi khí hậu, mâu thuẫn sắc tộc - tôn giáo, thất nghiệp, an ninh con người, quyền con người… Những vấn đề có tính chất kinh điển này lặp đi, lặp lại thành căn bệnh “mãn tính”, có thể được báo chí, mạng xã hội (MXH) khơi gợi lại khi có bất kỳ sự kiện thời sự nào xuất hiện hay xảy ra.

Báo chí kiến tạo không dừng lại ở việc đưa tin về những hiện tượng phát sinh, làm đậm hơn sự mệt mỏi của công chúng về những căn bệnh “mãn tính” ấy theo kiểu “biết rồi, khổ lắm, nói mãi”, mà phải không ngừng tìm ra nguồn gốc cũng như “thuốc chữa” dứt điểm những căn bệnh ấy, hoặc ít nhất cũng đưa ra những giải pháp để những vấn đề ấy không trở nên trầm trọng hơn.

Bên cạnh đó, sự phát triển đa dạng và vượt bậc của các phương tiện truyền thông xã hội đang khiến bức tranh truyền thông hiện nay đa dạng, phong phú hơn nhưng cũng làm xuất hiện vô số những rủi ro. Với đặc thù “lướt nhanh”, “xem nhanh” với các hình thức đăng tin ngắn, video ngắn trong bối cảnh quỹ thời gian cá nhân ngày càng trở nên quý giá, việc tiếp cận tin tức một cách trọn vẹn, toàn cảnh của người dùng MXH ngày càng trở nên hạn chế. Sự mất lòng tin vào các tổ chức tin tức cũng ngày càng gia tăng khi tình trạng “thiên lệch” xuất hiện trên MXH rất phổ biến. Điều này khiến khán giả dễ bị lôi kéo bởi các thông tin sai lệch lan truyền trên MXH.

Để khôi phục lòng tin và sự quan tâm của khán giả, nhiều tổ chức tin tức đã áp dụng báo chí kiến tạo và nhận thấy hiệu quả rõ rệt. Báo chí kiến tạo không chỉ cải thiện niềm tin của độc giả mà còn thúc đẩy họ tham gia tích cực hơn. Nghiên cứu cho thấy, ngoài việc khiến khán giả tham gia và có động lực hơn, “những câu chuyện tin tức tích cực” nhấn mạnh những kết quả tích cực từ một chủ đề tiêu cực còn đáng nhớ hơn là chỉ đưa tin tích cực hoặc tiêu cực đơn thuần.

Trung Quốc - sử dụng truyền thông như một công cụ quản lý xã hội thực hiện các chức năng phòng ngừa, và đề xuất giải pháp

Tân Hoa Xã là hãng thông tấn chính thức của chính phủ Trung Quốc, tuân thủ các tiêu chuẩn chính thức của lĩnh vực truyền thông quốc gia.

Báo chí kiến tạo của Tân Hoa Xã thể hiện ở việc sử dụng truyền thông như một công cụ quản lý xã hội cần thiết để thực hiện các chức năng phòng ngừa, đối phó, và đề xuất giải pháp cho các vấn đề xã hội. Về mặt cảm xúc, các bản tin được chia thành ba loại: Tích cực, trung lập và tiêu cực. Kết quả phân tích nội dung của Tân Hoa Xã trên tài khoản WeChat cho thấy 58% bài viết mang sắc thái trung lập, phản ánh nguyên tắc khách quan của báo chí.

Tuy nhiên, Tân Hoa Xã cũng chú trọng vào các bản tin tích cực, nhằm thúc đẩy sự đoàn kết, tinh thần cộng đồng và gắn kết xã hội, thông qua các câu chuyện tiêu biểu, nhân vật điển hình.

Ví dụ, những bản tin như "Trì hoãn tiền lương của người lao động nhập cư, các doanh nghiệp này phải chịu phạt!" hay "Cảnh báo! Uống rượu lái xe gây thảm họa trong dịp Tết Nguyên đán" được viết nhằm duy trì trật tự công cộng và bảo vệ tính mạng, tài sản của người dân. Nhiều bài viết khác lại tập trung tôn vinh các nhân vật tiêu biểu trong xã hội, như bài viết về Hoàng Cẩm Ba, một anh hùng cứu hỏa hy sinh ở tuổi 24 tuổi. Ngoài ra, các vấn đề xã hội khác như lừa đảo trực tuyến hay vấn đề môi trường cũng được đề cập đến và kèm theo các giải pháp cụ thể.

Những câu chuyện mang tính cảm xúc đã tạo ra sự đồng cảm mạnh mẽ với người đọc. Những bản tin mang sắc thái tiêu cực thường xuất hiện trong các bản tin liên quan đến vấn đề xã hội, nhưng mục đích chính của chúng là nêu bật giải pháp khả thi, như trong bản tin “Hơn 2.700 tài khoản đã bị xử lý!” nhằm cảnh báo người dùng về việc lan truyền thông tin sai lệch về COVID-19.

WeChat, nền tảng MXH phổ biến tại Trung Quốc, hỗ trợ tích hợp đa phương tiện vào tin tức, như văn bản, hình ảnh, video và biểu tượng cảm xúc. Tin tức trên WeChat được chia thành 4 hình thức chính: "chỉ văn bản", "văn bản + hình ảnh", "chỉ hình ảnh", và "văn bản + video + hình ảnh". Trong đó, loại tin tức kết hợp văn bản và hình ảnh chiếm đến 69%. Điều này phản ánh xu hướng trực quan hóa thông tin nhằm thu hút sự chú ý của khán giả (Hình 1.2).

Chiến lược sử dụng hình ảnh không chỉ giúp minh họa mà còn tạo ra sự đồng cảm và khơi dậy phản ứng tích cực từ độc giả. Chiến lược này phù hợp với tâm lý học tích cực, được áp dụng mạnh mẽ trong báo chí kiến tạo tại Trung Quốc. Sự kết hợp giữa hình ảnh, văn bản và video còn cho thấy sự chuyển dịch của việc đưa tin theo hướng hội tụ phương tiện truyền thông.

Qua phân tích, nghiên cứu chỉ ra rằng báo chí kiến tạo tại Trung Quốc có đặc điểm độc đáo, đặc biệt là việc sử dụng tâm lý học tích cực để khuyến khích sự phát triển xã hội và thúc đẩy công dân tham gia vào các vấn đề xã hội. Báo chí kiến tạo nhấn mạnh lợi ích tập thể hơn là lợi ích cá nhân, phù hợp với tư tưởng tập thể trong văn hóa truyền thống Trung Quốc. Các nhà báo đóng vai trò không chỉ là người đưa tin mà còn là người định hướng và giải quyết các vấn đề xã hội.

Nghiên cứu phát hiện rằng, truyền thông Trung Quốc đã có những tiến bộ đáng kể trong quản trị xã hội thông qua cách tiếp cận báo chí kiến tạo với các nội dung như sinh kế của người dân, hỗ trợ, thẩm vấn quan chức và xây dựng cơ sở hạ tầng. Cách tiếp cận báo chí kiến tạo trong tin tức ở Trung Quốc từ năm 2013 - 2020 bao gồm sự kết hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chính phủ và truyền thông, đặt ra các mục tiêu chung để đảm bảo sự hợp tác hiệu quả.

Mô hình này giúp kiểm soát dư luận xã hội một cách có định hướng, tương tự các phương tiện truyền thông phương Tây nhưng với mục tiêu phục vụ lợi ích chung của xã hội và nhà nước. Sự phối hợp này giúp tăng cường tính chuyên nghiệp và lòng yêu nước trong báo chí Trung Quốc. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng phần lớn nội dung tin tức tại Trung Quốc đều hướng đến thúc đẩy trách nhiệm xã hội, đánh giá khách quan tình hình và hiểu rõ nhu cầu hòa nhập xã hội. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh truyền thông không ngừng thay đổi, đòi hỏi những phương pháp tiếp cận mới.

Những phát hiện của nghiên cứu về truyền thông Trung Quốc cho thấy 32,6% tin tức có màu sắc cảm xúc tích cực, 58% trung lập và 9,2% tiêu cực. Điều này cho thấy báo chí kiến tạo là đặc điểm nổi bật trong hệ thống truyền thông Trung Quốc.

Nghiên cứu của Ditlhokwa và các cộng sự (2023) đã chỉ ra rằng sự hợp tác hiệu quả giữa chính phủ và truyền thông Trung Quốc đã thúc đẩy một cơ chế báo chí kiến tạo hướng đến tính chuyên nghiệp và lòng yêu nước.

Kết quả này được củng cố qua việc phân tích kinh nghiệm triển khai tin tức kiến tạo trong lĩnh vực truyền thông Trung Quốc, cho thấy thành công của mô hình này phần lớn xuất phát từ sự phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ và truyền thông. Khi phát hiện các vấn đề xã hội, các phương án giải quyết thường được chính quyền phê duyệt và đề xuất qua các bản tin, giúp tăng tính cụ thể và phù hợp trong việc giải quyết các vấn đề xã hội. Điều này cho thấy rằng, hệ thống quản lý truyền thông của nhà nước có ảnh hưởng lớn đến đặc thù thể loại và hình thức của tin tức.

Theo nghiên cứu của Willnat và Tai (2023), báo chí kiến tạo tại Trung Quốc cũng được sử dụng như một chiến lược hiệu quả để thu hút công chúng, đặc biệt trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe. Kết quả khảo sát của 905 người tham gia cho thấy họ cam kết với ý tưởng tăng cường hành vi thân thiện với xã hội và hiệu quả cá nhân thông qua việc theo dõi các bản tin từ phương tiện truyền thông Trung Quốc. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng báo chí kiến tạo có tác động lớn đến các lĩnh vực như pháp quyền, đời sống văn hóa, giáo dục, chăm sóc xã hội, du lịch và chăm sóc sức khỏe. Và cộng đồng cũng tham gia tích cực hơn vào việc giải quyết các vấn đề xã hội thông qua báo chí kiến tạo.

Mỹ - Báo chí kiến tạo tập trung vào cung cấp thông tin theo hướng xây dựng, lạc quan và giải quyết vấn đề

Gần 3/4 người trưởng thành ở Mỹ cho rằng phương tiện truyền thông đang góp phần làm tăng sự phân cực trong xã hội. Nếu truyền thông có sức mạnh này, liệu nó có thể được sử dụng theo chiều ngược lại - để kết nối và mang mọi người lại gần nhau hơn?.

Tại Mỹ, báo chí kiến tạo đã được áp dụng theo nhiều cách, thông qua các tổ chức truyền thông lớn cũng như các dự án báo chí độc lập.

Mạng lưới báo chí giải pháp (SJN)

SJN là một trong những tổ chức tiên phong về báo chí giải pháp tại Mỹ. Tổ chức này khuyến khích và hỗ trợ các nhà báo tập trung vào việc tìm kiếm các giải pháp cho những vấn đề xã hội thay vì chỉ đưa tin về những khía cạnh tiêu cực của chúng.

Ví dụ: Năm 2014, tờ báo The Seattle Times hợp tác với SJN để tạo ra loạt bài "Education Lab" với mục tiêu tập trung vào các giải pháp để cải thiện hệ thống giáo dục công lập tại Seattle. Các bài báo không chỉ chỉ ra những vấn đề trong giáo dục, mà còn khám phá những sáng kiến đang có tác động tích cực, như việc cải tiến phương pháp giảng dạy và quản lý trường học.

The New York Times - Fixes Column

The New York Times cũng là một ví dụ điển hình trong việc áp dụng báo chí kiến tạo. Chuyên mục "Fixes", được bắt đầu vào năm 2010, tập trung vào các giải pháp cho những vấn đề toàn cầu. Thay vì chỉ mô tả các vấn đề, chuyên mục này đi sâu vào các mô hình và sáng kiến đang hoạt động hiệu quả ở nhiều nơi trên thế giới.

Ví dụ: Một bài viết trong chuyên mục này đã nói về mô hình trường học cho trẻ em nghèo tại Ấn Độ, nơi các phương pháp giáo dục sáng tạo đang giúp học sinh có được nền tảng học vấn vững chắc dù xuất phát từ hoàn cảnh khó khăn.

CNN's Impact Your World

CNN đã tạo ra chuyên mục “Impact Your World” như một phần của cách tiếp cận báo chí kiến tạo. Các bài báo trong chuyên mục này không chỉ tập trung vào các vấn đề đang gây lo ngại, mà còn cung cấp các công cụ và tài nguyên cho người đọc để họ có thể đóng góp vào việc giải quyết vấn đề rộng lớn ảnh hưởng đến xã hội, từ chăm sóc nuôi dưỡng đến sức khỏe tâm thần…

Ví dụ: Sau thảm họa động đất tại Haiti năm 2010, CNN không chỉ đưa tin về thiệt hại mà còn giới thiệu các tổ chức từ thiện và chương trình cứu trợ để khuyến khích người xem đóng góp và giúp đỡ những người gặp khó khăn.

Upworthy và Good News Movement

Upworthy là một trang tin tức tập trung vào các câu chuyện có tính xây dựng và tích cực, giúp lan tỏa những sáng kiến tốt đẹp đang xảy ra trên toàn cầu. Trong khi đó, Good News Movement chuyên tìm kiếm và lan tỏa những câu chuyện mang tính nhân văn, với mục tiêu khích lệ và lan tỏa năng lượng tích cực.

Ví dụ: Một bài viết trên Upworthy đã nói về một chương trình tại Mỹ nhằm giúp những người vô gia cư không chỉ tìm được nhà ở mà còn giúp họ hòa nhập lại với cộng đồng thông qua việc đào tạo kỹ năng và cung cấp việc làm.

Hay các tòa soạn như The Huffington Post hay BuzzFeed News sử dụng nền tảng trực tuyến để thực hiện các loạt bài báo hoặc video về những giải pháp tiềm năng cho các vấn đề toàn cầu. Báo chí kiến tạo trên nền tảng số không chỉ dừng lại ở văn bản mà còn tận dụng các phương tiện như video, đồ họa tương tác để cung cấp nội dung dễ tiếp cận hơn, giúp độc giả hiểu sâu hơn về vấn đề và giải pháp.

Nhìn chung, báo chí kiến tạo ở Mỹ đang dần trở thành một phần quan trọng của cách các tòa soạn báo hoạt động, với nhiều nỗ lực tập trung vào việc cung cấp thông tin theo hướng xây dựng, lạc quan và giải quyết vấn đề nhằm tạo ra sự thay đổi tích cực trong xã hội.

Báo chí kiến tạo, mặc dù có tiềm năng tạo ra sự thay đổi tích cực trong xã hội, nhưng việc triển khai mô hình này đối mặt với nhiều thách thức cả về tài chính, thói quen của công chúng, và khả năng thích nghi của các tòa soạn. Tuy nhiên, một số tòa soạn trên thế giới đã bắt đầu nhìn nhận lại giá trị lâu dài của hình thức báo chí này và thử nghiệm các cách tiếp cận mới để vượt qua những khó khăn ban đầu./.

“

Tài liệu tham khảo
(1). Ditlhokwa G, Kisakye SM, Demuyakor J, Hodor S. Effective regulatory frameworks for constructive journalism: A study of China’s media systems. Int J Commun Soc. 2023 Jul;5(1):1-15

Bài báo tổng hợp từ đề tài “Nghiên cứu về báo chí kiến tạo trong thời đại công nghệ số và đề xuất giải pháp túc đẩy vai trò kiến tạo của báo chí chuyên ngành tại Việt Nam thời công nghệ số”, Mã số: ĐT.56/24