Kiến trúc dân dụng - sự kết tinh trong cách ứng xử với thiên nhiên
Thiên nhiên phương Nam với nắng, mưa cùng những cảnh sắc núi non, sông ngòi riêng biệt đã góp phần quan trọng tạo nên một lối kiến trúc đặc trưng của vùng miền. Để thấy được những không gian sống đã hình thành trên vùng đất này, nhóm tác giả lần lượt dựng lại trước mắt người đọc những yếu tố nổi bật của môi trường thiên nhiên Nam Bộ, như địa hình, khí hậu, thủy văn cũng như sự phân bố của thảm thực vật.
Điểm đáng lưu ý hơn cả về mặt thiên nhiên Nam Bộ là sự hình thành chằng chịt mạng lưới sông ngòi nơi đây. Điều này có ý nghĩa đáng kể trong việc "quy hoạch" nên hệ thống nhà cửa trải dài và mở rộng dọc theo các tuyến đường thủy, khác với kiểu không gian co cụm thành làng xóm khép kín như nhiều nơi khác.
Sự phân bố của thảm thực vật kéo theo sự lựa chọn và sử dụng vật liệu trong xây dựng. Cấu trúc các tầng đất được quan tâm trong quá trình làm nền móng, làm sân, bờ tường, hay làm vữa xây dựng. Người ta cũng chú ý đến việc xây dựng các lò sản xuất gạch, ngói và các đồ gia dụng, tập trung ở Chợ Lớn, Đồng Tháp, Bến Tre, Vĩnh Long,… dựa trên lớp trầm tích sét phong phú ở các tỉnh này.
Gắn kết những yếu tố tự nhiên với sự lựa chọn một cách có chủ đích của những con người nơi đây, cuốn sách muốn nhấn mạnh đến ý hướng chủ động kiến tạo nên nơi chốn sinh sống của người miền Nam, và từ đây hé mở cái nhìn về một vùng không gian kiến trúc vốn đã thấm đẫm những câu chuyện, những suy tư và ước mơ của con người ngay từ những buổi sơ khởi.
Nhà gỗ truyền thống và những "đường biên giới mềm mại"
Nhà gỗ, hay nhà rường, là một loại hình kiến trúc đạt được mức độ hoàn thiện cao mà những chủ nhân miền Nam đã sáng tạo và xây dựng nên. Là sản phẩm kết tinh những kỹ thuật và quan niệm xây dựng của người phương Nam, ngôi nhà gỗ mang trong nó những đặc điểm quan trọng của kiến trúc và văn hóa nơi đây.
Cuốn sách đưa ra một phát hiện thú vị về sự khác biệt giữa ngôi nhà gỗ truyền thống với nhà ở hiện đại ngày nay.
Nhóm tác giả cũng đặc biệt chú ý đến trang trí trong nhà với những ô hộc, bao lam,… được chạm trổ tỉ mỉ, cầu kỳ. Những yếu tố này làm nên vẻ đẹp sang trọng, quyền quý nhưng không kém phần tinh tế cho ngôi nhà. Trên tất cả, toàn bộ những nét trang trí, bày biện trong nhà với gian thờ tự trang nghiêm, bộ bàn ghế lịch sự hay những tấm ảnh, tấm hoành phi được treo ở một vài vị trí dễ thấy nhất,… đều góp phần thể hiện một suy tư, quan niệm và ước mơ của gia chủ về đời sống.
Kiến trúc phương Tây - sự chiết trung các phong cách và các nguồn văn hóa
Bước vào nửa sau thế kỷ 19, xã hội Việt Nam đón nhận và ngày càng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hóa phương Tây. Người Pháp sau khi chiếm được Nam Kỳ đã tiến hành thiết lập và xây dựng những thành phố mới theo hướng hiện đại, tạo nên những xu hướng xây dựng nhà ở mới. Trong quá trình đó, người Việt đã tiếp thu, học hỏi và lai ghép kiến trúc mới với kiến trúc bản địa để tạo nên một lối chiết trung đầy cuốn hút và độc đáo.
Nhóm tác giả chỉ ra ba xu hướng kiến trúc chính thời kỳ này: một là ngôi nhà gỗ truyền thống được bao phủ bằng một mặt tiền tân thời; hai là ngôi nhà được xây mới theo khuynh hướng tân thời nhưng mang kết cấu nhà truyền thống; ba là ngôi nhà hoàn toàn mới theo kiểu phương Tây, nhưng vẫn còn đó những trang trí, nội thất đậm đặc cảm thức địa phương.
Họa tiết trang trí – một thế giới biểu tượng phong phú
Trong căn nhà của người Việt, dù là nhà gỗ truyền thống hay các kiểu nhà chịu ảnh hưởng phương Tây, các họa tiết trang trí có một vị trí đặc biệt quan trọng. Nó diễn tả và gợi mở những ao ước, cảm nghĩ, quan niệm về cái đẹp của tiền nhân. Nhóm tác giả Tản Mạn Kiến Trúc đã làm công việc tổng kết, lên danh mục một cách tương đối toàn diện các loại hình họa tiết trang trí, bước đầu phân loại và giải thích ý nghĩa của các họa tiết đó. Điều này giúp những người trẻ hôm nay, sau hàng trăm năm, có thể hình dung được tổng thể các kiểu thức trang trí truyền thống ở Việt Nam, qua đó làm cơ sở để tiếp cận, cảm nhận và thấu hiểu ngôi nhà cổ, kết nối hiện tại với truyền thống xa xăm của cha ông.
Chia sẻ với quá trình hoạt động nổi cùng các kết quả nghiên cứu mà nhóm tác giả Tản Mạn Kiến Trúc đạt được, nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thúy Vi bảy tỏ sự trân trọng và đánh giá cao đối với nhóm tác giả: "Các bạn, cũng như nhiều người tâm huyết với việc bảo tồn vốn cổ trong đó có tôi, cùng có hoài bão lớn là qua các nghiên cứu và trước tác của mình góp phần làm cho mọi người lưu tâm đến giá trị của các kiến trúc cổ ngày nay đang dần dần mất đi trong cơn lốc của sự hiện đại hóa nhằm lưu giữ lại các công trình này"./.
