Định hướng đào tạo "nhà báo dữ liệu" trong tương lai

Sự phát triển của công nghệ số, của mạng Internet cùng với sự phổ biến của mạng xã hội (MXH) đã khiến lĩnh vực báo chí và truyền thông đứng trước những thách thức không nhỏ cần đổi mới để tồn tại và phát triển.

Trong bối cảnh mới, mỗi người dân đều có thể trở thành một "nhà báo công dân", họ không còn là những người thụ động ngồi chờ tin tức mà có thể chủ động tìm kiếm thông tin từ các nguồn khác nhau, chủ động chia sẻ thông tin cho nhau, thậm chí trở thành những người định hướng thông tin cho các nhóm mà họ tạo dựng được niềm tin và sự ảnh hưởng.

Trong bối cảnh đó, để duy trì vị trí, vai trò và tầm ảnh hưởng trong xã hội, những nhà báo chuyên nghiệp cần trang bị cho mình những kỹ năng mới. Một trong những kỹ năng được đề cập đến gần đây là kỹ năng sử dụng, tìm kiếm, phân tích dữ liệu để trở thành "nhà báo dữ liệu" trong bối cảnh phát triển của công nghệ số, dữ liệu lớn và MXH.

Yêu cầu của báo chí dữ liệu

Trao đổi với PV Tạp chí Thông tin và Truyền thông về vấn đề này, TS. Dương Thị Thu Hương, Học viện Báo chí và Tuyên truyền cho biết: Hiện nay, quan điểm về báo chí dữ liệu, nhà báo dữ liệu, vai trò cụ thể vẫn chưa thực sự thống nhất.

Theo tác giả Simon Rogers, biên tập dữ liệu tại Guardian: Báo chí dữ liệu rất phong phú về thể loại, nó có thể là các biểu đồ, hình ảnh mô phỏng dữ liệu đến các bài phân tích dài. Tuy nhiên, điểm chung của báo chí dữ liệu là phải dựa trên cơ sở dữ liệu thống kê, con số, nhà báo cần phải tập trung vào mục tiêu viết câu chuyện từ dữ liệu.

Có thể mô tả báo chí dữ liệu là các bài viết mà ở đó dữ liệu được xem là nội dung phân tích cơ bản, diễn giải dữ liệu thông qua các mô phỏng hình ảnh trực quan là nội dung tường thuật quan trọng nhất của bài viết.

Như vậy có thể thấy, báo chí dữ liệu đặt trọng tâm là dữ liệu. Dữ liệu là khởi nguồn của thông tin, câu chuyện chia sẻ. Những phát hiện, những phân tích và tổng hợp, và thông tin được truyền tải đến công chúng không còn ở dạng nghi vấn đơn thuần mà có hậu thuẫn, có minh chứng bởi dữ liệu.

Các nhà báo dữ liệu được kỳ vọng là những người có khả năng giải thích dữ liệu phức tạp cho công chúng thông qua các câu chuyện, các vấn đề này sinh cần có nguồn dữ liệu giải thích dễ hiểu, mang tính công chúng hơn là ngôn ngữ có tính kỹ thuật, hoàn thành vai trò là người gác cổng trong một “xã hội được dữ liệu hóa”.

Đặc biệt, họ cần có kỹ năng phân tích, hiểu rõ và diễn giải thành công dữ liệu phức tạp cũng như trực quan hóa dữ liệu - những kỹ năng mà các nhà báo “truyền thống” có nền tảng về xã hội và nhân văn thường thiếu và yếu.

Giá trị báo chí dữ liệu đem lại không hoàn toàn giống báo chí truyền thống, trong đó có vai trò của nhà báo thay đổi, không chỉ là người truyền tải thông điệp nhanh, kịp thời, mà họ còn cần là người có năng lực đọc, diễn giải, phân tích dữ liệu, chuyển tải dữ liệu dễ hiểu đến với công chúng.

Chính vì thế, thứ tự ưu tiên về giá trị báo chí có thể thay đổi: thông tin nhanh, kịp thời không còn là giá trị ưu tiên đầu tiên trong bối cảnh báo chí dữ liệu, mà đối với báo chí dữ liệu, giá trị thông tin nằm ở chỗ nhà báo cần phân tích chính xác, phát hiện các câu chuyện, các thông tin có giá trị và diễn giải hiệu quả thông tin đến với công chúng.

“Việc báo chí dữ liệu trở thành cầu nối giữa công chúng, cộng đồng và cơ quan chức năng, các tổ chức xã hội vì khi đó, báo chí dữ liệu có thể được coi là một phương tiện để nâng cao tính minh bạch trong quy trình báo chí cũng như trách nhiệm giải trình của các cơ quan chức năng. Nó giúp hướng công chúng quan tâm hơn đến thông tin có tính xác thực, có bằng chứng, dữ liệu thực tiễn, đồng thời cũng tạo ra áp lực cho các cơ quan chức năng tăng cường trách nhiệm giải trình trước những bằng chứng, dữ liệu thực tiễn, lượng hoá được những thay đổi, tiến bộ, những cải tổ, cải tiến, cùng với quá trình đó là tăng cường chức năng giám sát của cơ quan báo chí”, TS. Dương Thị Thu Hương chia sẻ.

Yêu cầu đối với nhà báo dữ liệu

Từ thực tế yêu cầu của báo chí dữ liệu, TS. Dương Thị Thu Hương cũng cho biết, để trở thành nhà báo dữ liệu, nhà báo cần phải học thêm nhiều kỹ năng, nghiệp vụ mới liên quan đến tiếp nhận, phân tích và trình bày, truyền tải dữ liệu trong một biển thông tin, dữ liệu.

Ở một tầm cao hơn, nhà báo dữ liệu có thể là người có kỹ năng tự thu thập dữ liệu, lưu trữ qua thời gian và có được cơ sở dữ liệu của riêng mình về các mặt, các vấn đề mà họ quan tâm.

Ngay sau khi có dữ liệu, thách thức tiếp theo không kém phần khó khăn đối với họ là dữ liệu thường tồn tại dưới dạng dữ liệu thô, chưa được sắp xếp, trình bày hệ thống, bài bản, khó theo dõi, khó đọc nếu không phải là người có chuyên môn sâu. Việc làm sạch dữ liệu, chắt lọc và lọc bỏ những dữ liệu không cần thiết với công chúng là công việc tiếp theo của nhà báo.

Bước tiếp theo là phân tích dữ liệu: việc phân tích dữ liệu, kết nối với vấn đề là công việc thách thức tiếp theo. Nếu không được đào tạo phân tích dữ liệu một cách bài bản, việc phân tích lạc vấn đề và phân tích mắc lỗi sai rất dễ xảy ra. Rất có thể nhà báo cần phải kết hợp với các nhà khoa học, nhà chuyên môn trong lĩnh vực chuyên sâu, vì việc phân tích dữ liệu là công việc thường ngày của họ.

Dữ liệu sau khi được phân tích thì công việc kế tiếp của nhà báo dữ liệu là họ cần phải tìm cách thức trực quan hóa phù hợp và dễ hiểu, gây ấn tượng và truyền tải tốt nhất thông tin đến với công chúng.

Một trong những lỗi rất hay gặp phải của nhà báo dữ liệu là phức tạp hóa dữ liệu mà thực tế cần phải làm đơn giản hóa và không gây choáng ngợp đến với người đọc. Nhà báo cần tìm ra hình ảnh trực quan phù hợp cho tập dữ liệu và câu chuyện mà họ muốn kể.

“Điều này đặc biệt khó khăn đối với các nhà báo dữ liệu mới thực hành nghề nghiệp, những người có thể chưa có kinh nghiệm về loại hình ảnh trực quan nào dễ hiểu đối với người đọc hoặc nội dung chưa đựng thông tin phù hợp. Họ cũng có thể phải nhờ cậy đến các công cụ hay phần mềm để tạo dựng các mô hình trực quan. Biết lập trình có thể là một lợi thế đối với nhà báo dữ liệu, giúp họ có nhiều lựa chọn mô hình hóa, trực quan hóa dữ liệu, đồng thời tiết kiệm được thời gian”.

Gợi mở định hướng đào tạo báo chí dữ liệu

Theo TS. Dương Thị Thu Hương, với các kỹ năng trên mà nhà báo dữ liệu cần có, nhìn lại thực tế đội ngũ sinh viên báo chí hiện nay tại các trường đại học nói chung và tại Học viện Báo chí và Tuyên truyền nói riêng, rất nhiều những vấn đề và thách thức đặt ra.

Sinh viên theo học báo chí dữ liệu cần phải là những người có khả năng viết lách, có nghiệp vụ, đam mê báo chí, đồng thời cần phải là người có gốc toán, thống kê, có khả năng tiếp thu và học các môn học về phân tích dữ liệu, thậm chí là lập trình cơ bản. Để tìm được những sinh viên có những tố chất kép nói trên là một thách thức trong tuyển sinh, đào tạo và định hướng nghề nghiệp.

Chính điều này khiến cho các cơ sở đào tạo báo chí dữ liệu sẽ phải có sự chuẩn bị và thảo luận kỹ trước khi tuyển sinh định hướng đào tạo báo chí dữ liệu. Hơn nữa, muốn đào tạo nhà báo dữ liệu, điều quan trọng là phải xây dựng được các chương trình đào tạo mới nhằm giải quyết các đặc điểm của công việc sử dụng nhiều dữ liệu để chuẩn bị cho các nhà báo dữ liệu trong tương lai một cách phù hợp.

Để đáp ứng được nhu cầu đào tạo nhà báo dữ liệu nói trên, cơ sở đào tạo cần có sự chuẩn bị cả nguồn lực và cơ sở vật chất để có thể tích hợp đào tạo báo chí truyền thống và báo chí dữ liệu trong chương trình giảng dạy. Việc chuẩn bị cơ sở vật chất phù hợp sẽ đóng góp quan trọng vào hiệu quả công tác đào tạo báo chí dữ liệu vì nó liên quan đến nguồn dữ liệu, bản quyền dữ liệu và khả năng truy cập dữ liệu.

Ngoài ra, để nhà báo dữ liệu có thể phát huy được năng lực và vai trò, các tòa soạn cần có một lộ trình tích hợp, chuyển đổi, vì tòa soạn sẽ cần đội ngũ nhân sự bao gồm cả đội ngũ nhà báo và những chuyên gia dữ liệu làm việc chính thức và hợp tác, cùng với sự liên kết, hợp tác với các nhà cung cấp dữ liệu chính thức để việc khai thác dữ liệu được khả thi và hợp pháp. Đây cũng là vấn đề đặt ra đối với các trường đại học trong việc đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng những yêu cầu mới về nguồn nhân lực trong bối cảnh chuyển đổi số.

“Báo chí dữ liệu được xem là xu hướng tương lai của đào tạo báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số. Các cơ sở đào tạo báo chí và truyền thông rất cần quan tâm đến xu hướng đào tạo này, bắt đầu tính đến kế hoạch và định hướng cụ thể đối với việc tham gia đào tạo báo chí dữ liệu ở hình thức đào tạo chính quy và bồi dưỡng nghiệp vụ trong tương lai”, TS. Dương Thị Thu Hương nhấn mạnh./.