Một số giải pháp tăng cường đào tạo kỹ năng xác minh thông tin, phản bác tin giả

Tại Hội thảo khoa học cấp Bộ: “Đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ báo chí – truyền thông trong kỷ nguyên mới” do Học viện Báo chí và Tuyên truyền tổ chức ngày 7/6/2025, Phó Giám đốc Trung tâm sản xuất nội dung Giải trí VTVcab, Đài Truyền hình Việt Nam và ThS. Nguyễn Văn Thấu, Đại học Văn Lang (nhóm nghiên cứu) đã đưa ra một số nhóm giải pháp để tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng xác minh thông tin, phản bác tin giả, vi phạm bản quyền và bảo vệ quyền riêng tư trong môi trường số.

Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng xác minh thông tin

Một trong những kỹ năng quan trọng mà các cơ sở đào tạo báo chí truyền thông, các cơ quan báo chí cần đào tạo cho sinh viên hay các nhà báo bao đó là xác minh nguồn thông tin. Quá trình này bao gồm: Kiểm tra xem thông tin đến từ nguồn nào, có đáng tin cậy hay không. Các nguồn tin cậy thường là những tổ chức, cơ quan có uy tín và có lịch sử cung cấp thông tin chính xác. Xác minh thông tin có thể qua chuyên gia, đồng nghiệp trong và ngoài cơ quan, qua lãnh đạo cơ quan báo chí, qua chính quyền địa phương hoặc cơ quan chức năng liên quan đến thông tin được đề cập.

Tiếp đó là kiểm tra tính xác thực của thông tin, đánh giá thông tin một cách đa chiều.

Để đào tạo kỹ năng xác minh thông tin hiệu quả, theo nhóm nghiên cứu, các trường đào tạo báo chí truyền thông nên đưa những nội dung trên lồng ghép vào các môn học nghiệp vụ, và nếu thành một môn học bắt buộc thì càng có giá trị. Vì đây là kỹ năng cơ bản, cần thiết đối với một nhà báo và nó góp phần quan trọng trong việc hạn chế tin giả, tin sai lệch trong quá trình tác nghiệp.

Trong quá trình đào tạo, cần cho sinh viên thực hành nhiều để sinh viên tiếp cận xử lý những tình huống cụ thể. Đồng thời, nhà trường cũng nên mời thêm các nhà báo/chuyên gia giàu kinh nghiệm để giúp sinh viên có nhiều trải nghiệm thực tế.

Cùng với quá trình đào tạo tại nhà trường, các cơ quan báo chí cần có các khóa đào tạo nội bộ để bất kì phóng viên nào cũng có thể nắm được kiến thức căn bản này. Bởi thực tế còn có nhiều câu chuyện tin giả, tin sai lệch khác đòi hỏi phóng viên phải có các kỹ năng, kinh nghiệm khác nhau mới có thể xác minh được mà trong trường học không thể đào tạo, có hết các ví dụ thực tế đầy đủ.

Từ “phòng vệ thông tin” đến thực hành phản bác thông tin sai lệch

Nhóm giải pháp thứ hai được nhóm nghiên cứu đưa ra đó là đào tạo, bồi dưỡng tri thức, kỹ năng phản bác tin giả.

Phản bác tin giả (fact-checking hoặc rebutting fake news) là quá trình kiểm tra và phản đối những thông tin sai sự thật, tin giả, hoặc tin rác được lan truyền trên các phương tiện truyền thông và mạng xã hội. Mục đích của việc phản bác tin giả là để ngăn chặn sự lan tỏa của thông tin sai lệch, làm rõ sự thật và giúp công chúng có thông tin chính xác và đáng tin.

Để phản bác tin giả một cách hiệu quả, theo nhóm nghiên cứu, các cơ quan đào tạo báo chí - truyền thông và các cơ quan báo chí cần cung cấp, trang bị cho người học, người tác nghiệp những thông tin và kỹ năng cơ bản.

Một là cung cấp thông tin chính xác và minh bạch giúp xây dựng lòng tin. Dữ liệu rõ ràng, có nguồn gốc chính thức và dễ kiểm chứng tạo điều kiện cho việc kiểm tra, xác minh và tránh các thông tin sai lệch hoặc bị bóp méo. Tiếp đó cần giải thích rõ ràng và dễ hiểu đi liền với việc tạo không gian cho đối thoại.

Theo nhấn mạnh của nhóm nghiên cứu, “trong bối cảnh thông tin sai lệch lan nhanh và phức tạp như hiện nay, các trường đào tạo báo chí không chỉ dạy kỹ năng làm báo, mà còn cần trang bị cho sinh viên khả năng “phòng vệ thông tin” và phản biện truyền thông”.

Cụ thể, đưa vào chương trình học các học phần về tin giả và thao túng thông tin: Phân tích các loại tin giả: bịa đặt, xuyên tạc, ngụy biện, deepfake, thao túng hình ảnh/video.

Hai là dạy kỹ năng kiểm chứng thông tin (fact-checking): Sử dụng thành thạo các công cụ xác minh nguồn tin, ảnh, video (Google Reverse Image, InVID, Wayback Machine...); biết tra cứu chéo từ nhiều nguồn, kiểm tra tính xác thực của số liệu, trích dẫn.

Ba là thực hành viết bài phản bác thông tin sai lệch: Viết bài giải thích rõ ràng, dễ hiểu, có dẫn chứng cụ thể, không cảm tính; Sử dụng ngôn ngữ trung thực, công bằng nhưng vẫn dứt khoát để bảo vệ sự thật.

Bốn là trang bị kiến thức pháp luật và đạo đức báo chí nhằm giúp phóng viên hiểu ranh giới giữa phản bác thông tin sai với việc tấn công cá nhân hoặc vi phạm pháp luật, đồng thời tuân thủ các nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp trong phản biện và tranh luận.

Cùng với đó, hoạt động đào tạo, bồi dưỡng, cung cấp tri thức, kỹ năng tránh và xử lý vi phạm bản quyền trong môi trường số, và đào tạo, bồi dưỡng tri thức, kỹ năng tác nghiệp, bảo vệ quyền riêng tư trong môi trường số cũng rất cần thiết.

Ngoài ra, một số những giải pháp khác mà các cơ sở đào tạo chuyên ngành báo chí truyền thông có thể xem xét là tổng kết, đề xuất với các cơ quan chức năng những nội dung để hoàn thiện khung pháp lý và siết chặt chế tài xử phạt…

Báo chí không chỉ có vai trò phản ánh các vụ xâm phạm dữ liệu, mà còn phải đi đầu trong việc tôn trọng quyền riêng tư khi tác nghiệp: không khai thác, công bố thông tin cá nhân của nhân vật nếu không được phép, nhất là trong các vụ việc nhạy cảm. Đồng thời, các cơ quan truyền thông cần làm cầu nối truyền tải thông tin, nâng cao nhận thức cộng đồng về quyền riêng tư như một quyền công dân số thiết yếu.

“Trước những thách thức của môi trường thông tin số, việc tăng cường đào tạo kỹ năng xác minh thông tin, phản bác tin giả, xử lý vi phạm bản quyền và bảo vệ quyền riêng tư là vô cùng cần thiết. Các cơ sở đào tạo báo chí cần tiếp tục đổi mới chương trình giảng dạy, giúp sinh viên có đủ kiến thức và kỹ năng đối phó với những vấn đề này. Bên cạnh đó, mỗi công dân cần nhận thức tầm quan trọng của việc chia sẻ thông tin một cách có trách nhiệm và bảo vệ quyền lợi của mình trong môi trường số. Chỉ khi có sự kết hợp giữa giáo dục, công nghệ và sự hợp tác chặt chẽ của các tổ chức, chúng ta mới có thể xây dựng được một môi trường thông tin trong sạch, minh bạch và có trách nhiệm”, nhóm nghiên cứu ThS. Phạm Quang Trực và ThS. Nguyễn Văn Thấu nhìn nhận./.