Phát triển kinh tế số, xã hội số - chìa khoá mở cho Việt Nam bứt phá - cần một chiến lược quốc gia hiệu quả

Thực tế đã chứng minh, cùng với trụ cột Chính phủ số, 02 trụ cột KTS, XHS bắt đầu được Chính phủ triển khai và bước đầu đạt một số thành tựu, kết quả ấn tượng. Việt Nam đã chủ động, tận dụng tốt các lợi thế, thời cơ và coi đây là "cú hích" số, cơ hội số "ngàn năm có một" để đưa đất nước bứt phá, vươn lên phát triển hùng cường.

Ngày 28/4/2021, Bộ Thông tin và Truyền thông (TT&TT) đã báo cáo Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính về tình hình phát triển và đề xuất xây dựng Chiến lược quốc gia về KTS, XHS. Chỉ hơn một tuần sau, ngày 06/05/2021, Chính phủ đã đồng ý giao cho Bộ TT&TT trọng trách chủ trì xây dựng Chiến lược quốc gia về KTS, XHS đến năm 2025, định hướng đến 2030 (Chiến lược KTS, XHS), trình Thủ tướng xem xét trong Quý III/2021.

Thời gian Thủ tướng Chính phủ giao hoàn thành Chiến lược KTS, XHS ngay trong Quý III/2021 đã khẳng định sự tin tưởng, kỳ vọng của Chính phủ đối với Bộ TT&TT - cơ quan chủ trì, tổ chức, dẫn dắt triển khai Chương trình CĐS quốc gia theo Quyết định 479/QĐ-CP là rất lớn. Niềm tin này sẽ là động lực, sức mạnh để Bộ TT&TT hoàn thành, thực hiện tốt nhiệm vụ được giao.

Khẳng định về quyết tâm, cố gắng thực hiện tốt nhiệm vụ Thủ tướng Chính phủ giao, ông Nguyễn Trọng Đường, Phó Vụ trưởng Vụ Quản lý doanh nghiệp, Bộ TT&TT, đơn vị được giao nhiệm vụ chủ trì nghiên cứu xây dựng chiến lược KTS, XHS cho biết KTS, XHS là lĩnh vực mới không chỉ với Việt Nam mà cả thế giới. Với 03 tháng hoàn thành là khoảng thời gian gấp, nhiệm vụ không dễ, đầy thách thức… "Tuy nhiên, Bộ TT&TT sẽ quyết tâm, nỗ lực hết sức để xây dựng, hoàn thiện Chiến lược KTS, XHS với chất lượng tốt nhất", ông Đường khẳng định.

Để có nhìn nhận đầy đủ về việc phát triển KTS, XHS, Bộ TT&TT đã phân tích, đánh giá hiện trạng, tiềm năng và tầm quan trọng của việc xây dựng Chiến lược quốc gia về KTS, XHS để định hướng, tạo động lực thúc đẩy triển khai.

KTS là nền kinh tế liên quan đến công nghệ số mà ở đó, các hoạt động kinh tế có sử dụng thông tin số, tri thức số, dữ liệu số như là các yếu tố sản xuất chính; sử dụng mạng Internet, mạng CNTT làm không gian hoạt động; sử dụng công nghệ số, nền tảng số để tăng năng suất lao động và để tối ưu nền kinh tế. XHS là xã hội hiện đại đáp ứng và tích hợp được ICT và công nghệ số vào mọi mặt đời sống như: nơi ở, làm việc, học tập, mua sắm, giải trí… Nhờ có XHS, con người được thụ hưởng nhiều giá trị lợi ích, thực hiện các công việc cuộc sống hàng ngày tối ưu, dễ dàng.

Điểm sáng và cơ hội cho KTS, XHS

Trong tiến trình chuyển đổi số, KTS, XHS là 02 trụ cột quan trọng song hành cùng Chính phủ số. Trong thời gian qua, phát triển KTS, XHS đã từng bước được triển khai và bước đầu đã thu được một số thành tựu, kết quả ấn tượng.

Theo báo cáo E-Conomy SEA 2020, Việt Nam là quốc gia có cấu phần kinh tế số Internet/nền tảng, đạt 14 tỷ USD và dự báo đến năm 2025 đạt mức 52 tỷ USD; KTS Việt Nam năm 2020 ước đạt khoảng 163 tỷ USD - chiếm 8,2% GDP cả nước, cấu phần kinh tế số ICT/Viễn thông đạt 126 tỷ USD - chiếm 5,5 % GDP), kinh tế ngành/lĩnh vực đạt khoảng 23 tỷ USD - chiếm 1,7% GDP (tổng hợp sơ bộ từ các báo cáo trong và ngoài nước).

Về XHS, Việt Nam được đánh giá là quốc gia phát triển nhanh, các chỉ số xã hội liên tục được cải thiện với tốc độ cao. Trong 03 năm từ 2016-2019, Việt Nam tăng 18 điểm về hạ tầng kết nối mạng, tăng gấp 02 lần mức tăng trung bình trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương… (theo đánh giá Hiệp hội Thông tin di động thế giới - GSMA).

Những kết quả, thành tựu trên là rất quan trọng ở bước đầu, tuy nhiên, Bộ TT&TT nhận định, đây chỉ là kết quả của quá trình phát triển mang tính tự phát, chưa phải là hệ thống, đảm bảo bền vững.

Giải thích cho điều được coi là "chưa hệ thống" trên, Bộ TT&TT đánh giá, sự tăng trưởng nhanh này là do hạ tầng viễn thông - CNTT của Việt Nam hiện nay khá tốt, có mật độ phủ sóng rộng, người dùng cao; người Việt Nam ham mê công nghệ, thích sử dụng công nghệ vào loại cao nhất trong khu vực; dân số Việt Nam trẻ, được đào tạo tốt, học toán tốt và lao động chăm chỉ; tính cách người Việt Nam thích ứng nhanh với sự thay đổi... Đây chính là một lợi thế giúp Việt Nam thuận lợi hơn trong tiến trình triển khai CĐS, phát triển KTS, XHS.

Bên cạnh đó, Việt Nam còn là thị trường lớn, nhiều tiềm năng cho các mô hình kinh doanh mới, với dân số đông, đang trong giai đoạn cơ cấu dân số vàng, có lực lượng lao động số lớn, có số người dùng Internet, điện thoại thông minh lớn và đang tăng nhanh sẽ tạo nên những thị trường hấp dẫn cho KTS. Đồng thời, Việt Nam còn có vị trí địa lý thuận lợi, nằm ở trung tâm của Đông Nam Á, châu Á – khu vực được đánh giá sẽ là trung tâm phát triển công nghệ số và KTS toàn cầu. Với những lợi thế, thế mạnh trên, Bộ TT&TT cho rằng, đây đang là thời cơ, cơ hội để Việt Nam tạo ra "cú hích" số để đưa đất nước bứt phá, vươn lên, phát triển hùng cường. 

Vẫn còn những hạn chế, thách thức

Theo đánh giá của Bộ TT&TT, bên cạnh những cơ hội thuận lợi thì việc phát triển KTS, XHS ở Việt Nam hiện nay cũng đang gặp, đối mặt với nhiều thách thức, tồn tại, hạn chế quan trọng là:

Hệ thống thể chế, pháp luật chưa tạo thuận lợi cho phát triển KTS, XHS. Hệ thống pháp luật chưa được hình thành đồng bộ, chậm hoàn thiện và chồng chéo, thậm chí mâu thuẫn với yêu cầu CĐS, phát triển KTS, nhất đối với mảng KTS Internet/nền tảng; thiếu các quy định về giao dịch dữ liệu, bảo vệ cơ sở dữ liệu (CSDL), dữ liệu cá nhân, thông tin riêng tư, cũng như tạo niềm tin trên không gian số; thiếu quy định về quyền cá nhân, đạo đức khi ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI); các quy định về danh tính số, định danh và xác thực điện tử cho người dân còn chậm ban hành.

Việc thực thi quản lý Nhà nước, xây dựng kế hoạch, cơ chế, chính sách phát triển KTS, XHS còn bất cập. Hiện có nhiều bộ có chức năng, nhiệm vụ liên quan đến KTS nhưng thiếu đơn vị chuyên trách, chịu trách nhiệm quản lý Nhà nước, điều phối về lĩnh vực này; thiếu các công cụ pháp lý và hệ thống công nghệ giám sát, quản lý các hoạt động nền tảng số, nền tảng xuyên biên giới trên không gian mạng...

Kỹ năng số và nguồn lực số chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển KTS, XHS. Hiện tại, nguồn nhân lực số chất lượng cao còn thiếu; kỹ năng số cơ bản của lực lượng lao động thấp, khả năng thích ứng môi trường số chưa cao; các cơ sở giáo dục chưa triển khai mô hình giáo dục STEM/STEAM để trang bị cho học sinh hành trang số, kỹ năng số... Năng lực chuyển đổi số của doanh nghiệp còn yếu, nền tảng Make in Vietnam còn non trẻ. Phần lớn các doanh nghiệp (DN) vẫn dừng lại ở mức độ quan tâm, chưa tự giác, chủ động triển khai CĐS; các DN nền tảng số Việt Nam đang chịu sức ép cạnh tranh lớn từ các nền tảng số nước ngoài, nền tảng số xuyên biên giới; thiếu các công cụ pháp lý để hạn chế các hình thức mua, bán, sát nhập độc hại, có thể gây tác động xấu đến thị trường...

Cần hệ thống chính sách, pháp luật cụ thể, phù hợp hơn

Cùng bàn về các giải pháp phát triển KTS, XHS, nhân đây, chúng ta tìm đến các quan điểm của các chuyên gia kinh tế, nhà quản lý... Điều này giúp chúng ta hiểu, thấy rõ hơn những tâm huyết, mong muốn, khát vọng, trách nhiệm của họ, tất cả vì mục tiêu phát triển quốc gia số, Việt Nam số vững mạnh, hùng cường.

Theo TS. Đặng Thị Việt Đức, Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông, để phát triển KTS, Việt Nam cần đảm bảo, nâng cao chất lượng hạ tầng, nhân lực, tài chính, nguồn dữ liệu. Việt Nam cần nâng cao chất lượng nguồn lao động có kỹ năng về công nghệ, cần nhiều hơn các chuyên gia có kiến thức, trình độ cao về CNTT; xây dựng, duy trì các thiết bị mạng lưới phục vụ truyền tải dữ liệu số, kiến thức về hệ thống dữ liệu và máy tính cũng như kiến thức máy móc thiết bị khác gắn với mạng lưới số hóa hỗ trợ cho IoT. Đồng thời, Việt Nam cần tích cực triển khai tầm nhìn, chiến lược phát triển ICT và KTS; tiếp tục kiên định, duy trì, đẩy mạnh chiến lược phát triển ICT cho phát triển kinh tế và chiến lược phát triển kinh tế tri thức; ưu tiên phát triển hạ tầng và hỗ trợ ứng dụng ICT cho KTS; hỗ trợ phát triển nghiên cứu ứng dụng công nghệ số, nguồn nhân lực phục vụ KTS.

Còn theo TS. Phạm Việt Dũng, người có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực kinh tế cho rằng: Việt Nam cần sớm ban hành Chiến lược quốc gia về KTS, XHS; xây dựng, hoàn thiện hạ tầng thanh toán điện tử bằng các giải pháp hạn chế sử dụng tiền mặt và hỗ trợ sự phát triển của thương mại điện tử, hợp đồng điện tử, chữ ký số. Chúng ta cần có cách tiếp cận mới trong chính sách quản lý mà nhiều nước áp dụng, như cách tiếp cận Sandbox: Cái gì không biết quản thế nào thì không quản, cho tự phát triển, nhưng trong một không gian, thời gian nhất định, để các vấn đề được bộc lộ một cách rõ ràng, mà thường là không nhiều như lúc đầu các nhà quản lý dự đoán. Sau đó mới hình thành chính sách, hình thành quy định để quản lý.

Bên cạnh đó, cần bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong nền KTS; đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, có cơ chế, chính sách hoàn thiện để điều chỉnh hoạt động của các tổ chức, cá nhân, DN trong lĩnh vực này. Đồng thời, có những chính sách ưu đãi về thuế cho ngành phần mềm, các khu công nghệ cao, các công viên phần mềm. Khuyến khích DN đầu tư, phát triển, kinh doanh công nghệ mới và hỗ trợ người lao động bị ảnh hưởng bởi tự động hóa, bằng công nghệ số và những kỹ năng cốt yếu. 

"Việt Nam cần tuyên truyền nâng cao nhận thức toàn xã hội về nền KTS. Các cơ quan báo chí, truyền thông cần định hướng dư luận, giúp cho các DN, người dân và toàn xã hội có nhận thức đúng về nền KTS, qua đó có sự chuẩn bị tốt nhất cho thích ứng xu hướng phát triển này", ông Dũng nhấn mạnh [1].

Cũng mang quan điểm hướng đến các giải pháp toàn diện, TS. Bùi Thanh Tuấn, Cục Khoa học, Chiến lược và Lịch sử Công an, Bộ Công an cho rằng, phát triển KTS cần đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, có cơ chế, chính sách hoàn thiện để điều chỉnh hoạt động của các tổ chức, cá nhân, DN. Bên cạnh đó, cần cơ cấu lại mạnh mẽ dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài, sàng lọc, lựa chọn và phân loại cơ cấu đầu tư theo hướng không dễ dãi trong thu hút đầu tư, hướng tới các dự án đầu tư có chất lượng, DN công nghệ cao, cam kết lâu dài, mang lại giá trị gia tăng lớn, có định hướng vào R&D tại chỗ và chuyển giao công nghệ tiên tiến cho Việt Nam. Về đào tạo nguồn nhân lực, ông Tuấn nhấn mạnh: "Để tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho nền KTS, giáo dục đào tạo cần đổi mới chương trình đào tạo theo kịp các xu thế công nghệ mới; đẩy nhanh việc xã hội hóa giáo dục CNTT bằng việc tạo điều kiện cho học sinh, sinh viên sớm tiếp cận lĩnh vực này, cần thay đổi giáo dục theo hướng tăng tính tự học, tự cập nhật và học suốt đời". 

Ông Tuấn cũng cho rằng, cần xây dựng và công bố quy hoạch ngành về phát triển và ứng dụng CNTT; chú trọng công tác bảo vệ an ninh kinh tế, an ninh thông tin, an ninh mạng, giám sát và phòng, chống các loại tội phạm mạng, tội phạm công nghệ cao; chủ động tìm hiểu và tham gia các cơ chế, sáng kiến hợp tác, liên kết quốc tế và khu vực ở các lĩnh vực liên quan đến phát triển KTS, nhất là bảo đảm an ninh, an toàn không gian mạng, bảo mật dữ liệu và quyền riêng tư, ngăn chặn và chống các loại tội phạm lợi dụng công nghệ...[2].

Còn theo chuyên gia tài chính - ngân hàng Nguyễn Trí Hiếu cho rằng nền tảng để phát triển KTS là phải dựa trên nền tảng KHCN, đổi mới sáng tạo, nâng cao năng suất, hiệu quả sức cạnh tranh của nền kinh tế; chúng ta sử dụng AI để quản lý vận hành nền kinh tế qua công nghệ, qua AI là xu hướng phát triển tất yếu [3].

Cần một chiến lược tổng thể

Tại Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, Nghị quyết 52-NQ-TW ngày 27/9/2019 của Bộ Chính trị về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc CMCN 4.0 đều xác định phát triển KTS, XHS là trụ cột, trọng tâm chiến lược trong tiến trình phát triển CĐS quốc gia những năm tiếp theo và xác định mục tiêu vào năm 2025: KTS Việt Nam chiếm 20% GDP; tỷ lệ KTS trong từng ngành, lĩnh vực đạt tối thiểu 10%; Việt Nam thuộc nhóm 50 nước dẫn đầu về chỉ số CNTT (IDI) và chỉ số cạnh tranh (GCI);...

Với chỉ đạo của Đảng, Chính phủ, xu hướng phát triển của thế giới, việc triển khai KTS, XHS là quá trình không thể dừng hay đảo ngược. Để làm được điều này, trách nhiệm không còn là nhiệm vụ của riêng, đơn lẻ từng bộ, ngành, địa phương, mà là nhiệm vụ chung, cần huy động mọi nguồn lực, tập hợp, phát huy sức mạnh của toàn hệ thống, cộng đồng, xã hội.

Từ thực tế thuận lợi, các vấn đề còn tồn tại hiện nay, để đạt được mục tiêu vô cùng thách thức mà Đảng đã đặt ra đối với phát triển KTS, XHS, đòi hỏi cần có sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, sự đầu tư xứng tầm của tất cả các bộ, ngành, địa phương, cũng như phải huy động được nguồn lực xã hội cho chuyển đổi số, phát triển KTS, XHS.

Trong bối cảnh đó, việc xây dựng và ban hành một chiến lược tổng thể quy mô quốc gia về phát triển KTS, XHS là hết sức cần thiết. "Chi phát triển KTS, XHS là hết sức cần thiết sẽ là căn cứ để huy động rộng rãi các nguồn lực của cả hệ thống chính trị, các đơn vị, tổ chức, bộ, ngành, địa phương cùng chung tay thực hiện, vào cuộc", Bộ TT&TT đã nhấn mạnh trong Báo cáo gửi Thủ tướng Chính phủ.

Khi có hướng đi đúng, sự góp sức, đóng góp tích cực từ các bộ, ngành, địa phương và sự chung tay của xã hội, chúng ta tin tưởng, công cuộc phát triển KTS, XHS nói riêng, chuyển đổi số nói chung sẽ đạt được mục tiêu đề ra, góp phần đưa Việt Nam bứt phá, vươn lên phát triển hùng cường.

Pháp: Nhà nước phải hỗ trợ người dân ít có khả năng tiếp cận trực tuyến sử dụng các công nghệ số

Cựu Bộ trưởng Bộ các vấn đề số, Pháp Axelle Lemaire đã nhận định: "Đổi mới kỹ thuật số là một cơ hội cho các chính phủ, DN, công chúng và cho cách thức mà chúng liên quan với nhau" khi đề cập đến vấn đề phát triển KTS, XHS ở Pháp. "Pháp đang đề xuất đạo luật xây dựng quốc gia thành một nước Cộng hòa kỹ thuật số. Theo đó, đạo luật sẽ giúp đưa mọi bộ phận điều hành chính phủ vào thời đại kỹ thuật số. Đây là một tham vọng cũng phải được phát triển và xây dựng ở cấp độ châu Âu".

Theo đạo luật, chính phủ cho phép người dân truy cập vào dữ liệu, đồng thời nhà nước có quyền, trách nhiệm sản xuất và lưu trữ, thông tin/dữ liệu được xem là một nguồn lực quan trọng, để kích thích sự đổi mới kinh tế và xã hội trong một xã hội số. Hiện nay, Pháp đang quyết tâm trở thành quốc gia dẫn đầu khi cho phép mọi công dân có quyền truy cập vào danh mục quốc gia các công ty và địa điểm đăng ký công ty thuộc các lĩnh vực của nền kinh tế (9 triệu công ty đã được thống kê, làm cho CSDL này trở thành hồ sơ đầy đủ nhất về các DN Pháp trong nước).

"Pháp tạo cơ chế mở cho người dân tiếp cận dữ liệu công khai, điều này giúp cải thiện các chính sách công của chính quyền Pháp; sử dụng các hình thức hỗ trợ khác nhau để phát triển các hoạt động; ưu tiên là thúc đẩy hệ sinh thái của các DN số non trẻ (ở mọi giai đoạn phát triển của DN - cấp quốc gia và quốc tế)", bà Axelle Lemaire nhấn mạnh.

Cũng theo bà Axelle Lemaire, trong thời đại số, các DN không trực tuyến không thể cạnh tranh trên thị trường. Theo đó, một lần nữa, nhà nước có vai trò thông qua các đại diện địa phương, nâng cao nhận thức và hướng dẫn các công ty này làm chủ công nghệ số.

Một cuộc cách mạng công nghiệp đang diễn ra. Nhưng nó chỉ có thể xảy ra nếu mọi người trong xã hội đóng vai trò của họ. Internet phải được phủ rộng đất nước, cho cả PC và thiết bị di động, nếu tất cả chúng ta đều muốn tận hưởng tiềm năng ngày càng tăng của thế giới số.

Sự thay đổi này cũng sẽ thành hiện thực thông qua đào tạo về các công nghệ này. Nhu cầu về các kỹ năng mới đang tăng lên. Để tạo ra những việc làm trong các lĩnh vực mới được tạo ra bởi kinh doanh số, công tác đào tạo cần phải được thiết kế lại.

Thế giới số chuyển động nhanh chóng. Nó không thể được đảo ngược hoặc tạm dừng. Nó có thể giúp đối mặt với những thách thức lớn như sự phân tán kinh tế và xã hội, hoặc giảm tỷ lệ thất nghiệp chẳng hạn. Nhưng làm thế nào nó có thể đạt được điều này nếu quyền truy cập bị giới hạn ở một số ít đặc quyền? Kết nối với Internet đương nhiên sẽ trở thành một quyền.

"Nhà nước phải hỗ trợ những người ít có khả năng tiếp cận trực tuyến nhất và những người ít có khả năng sử dụng các công nghệ số và nó phải giúp họ làm như vậy. Đây là cách chúng ta có thể tiếp tục xây dựng xã hội của mình", bà Axelle Lemaire khẳng định.

Tài liệu tham khảo:

[1]. http://dulieu.tapchicongsan.org.vn/Home/kinh-te/2019/55458/Kinh-te-so-co-hoi-butpha-cho-Viet-Nam.aspx

[2]. http://www.lyluanchinhtri.vn/home/index.php/thuc-tien/item/3100-mot-so-kho-khanthach-thuc-trong-phat-trien-nen-kinh-te-so-o-viet nam.html

[3]. https://laodong.vn/kinh-te/phat-trien-ha-tang-thong-tin-kinh-te-so-xa-hoi-so-dong-lucthuc-day-kinh-te-trong-giai-doan-moi-877655.ldo

(Bài đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 5 tháng 5/2021)