Báo chí chậm trong thời thông tin nhanh

Qua khảo sát của chúng tôi, cách tổ chức nội dung và phương thức thể hiện các dạng thức báo chí này trên các báo ở Việt Nam về cơ bản không khác nhau, và có thể nói, tất cả đều có thể quy về thể loại long-form theo định nghĩa của báo chí thế giới.

“

Tóm tắt:
- Báo chí chậm (slow journalism): Đối lập với tin tức nóng, tập trung vào nội dung chuyên sâu, chất lượng cao để thu hút sự chú ý của độc giả.
- Long-form: Dạng thức báo chí dung lượng lớn (1.000-20.000 từ), kết hợp kể chuyện, đa phương tiện (hình ảnh, video, âm thanh, đồ họa), phổ biến từ tác phẩm “Snow Fall” của The New York Times (2012).
- Đặc điểm long-form: Nội dung sâu sắc, tích hợp yếu tố tương tác, dễ tiếp cận trên thiết bị di động, tạo trải nghiệm chân thực cho độc giả.
- Xu hướng tại Việt Nam: Bắt đầu từ 2016 (Vietnam Plus, VnExpress, Zing News...), nhiều tên gọi như e-magazine,
mega-story, nhưng thực chất đều là long-form.
- Ý nghĩa: Giúp báo chí cạnh tranh với mạng xã hội, tránh chạy theo tin giật gân, đảm bảo độ chính xác và chiều sâu.
- Sản xuất long-form: Đòi hỏi đầu tư công nghệ, đội ngũ, quy trình tập thể giống sản xuất truyền hình, chú trọng nội dung và yếu tố thị giác.
- Thách thức: Không thể sản xuất nhanh, nếu lạm dụng hoặc thiếu nội dung chất lượng, có thể mất độc giả.

Bài báo đa phương tiện

Khái niệm long-form ra đời từ lâu, dùng cho báo in, để chỉ những bài báo có dung lượng lớn, nội dung sâu sắc và có thiên hướng khai thác ngôn ngữ thẩm mỹ, có sự giao thoa với văn chương, gần giống như hình thức bút ký hoặc ký báo chí. Từ 2012 tới nay, thuật ngữ long-form phổ biến trở lại với sự kiện báo The New York Times tung ra tác phẩm online đặc biệt Snow Fall: The Avalanche at Tunnel Creek (của phóng viên John Branch). Tác phẩm này được giải thưởng Pulitzer vào 2013.

Từ thành công của The New York Times, nhiều cơ quan báo chí trên thế giới sau đó đã tiếp tục phát triển hình thức thể loại này trên báo online và xem bài báo “Snow Fall” như thước đo, chuẩn mực. “Snow Fall” giờ đây đã trở thành một động từ trong báo chí để miêu tả cách tổ chức sản xuất những tác phẩm báo chí chuyên sâu như trên báo in nhưng được xuất bản trên mạng và mang tất cả những ưu thế của báo trực tuyến, bao gồm báo chí thị giác (visual journalism), báo chí dữ liệu (data journalism), đọc được trên mọi nền tảng số của các dạng thiết bị như máy tính bảng, điện thoại di động, desktop..v.v…

Poynter định nghĩa long-form là một “nhánh” phát triển của báo chí với bài viết dài hơn và có khối lượng và chất lượng nội dung đồ sộ hơn.

Theo Smith, Connor, Stanton (2015), long-form là những bài viết dài, được đầu tư kỹ về nội dung lẫn cách thể hiện (1). Hiippala Tuomo (2017) cho rằng dạng thức này là sự kết hợp giữa ngôn ngữ viết và các yếu tố đa phương tiện, truyền tải nội dung báo chí thông qua hình thức kể chuyện.

Mary Clare Fischer định nghĩa long-form là “một cách thể hiện tác phẩm trên chuẩn mực của báo chí hằng ngày” và “làm báo theo dạng kể chuyện, nội dung được thể hiện hấp dẫn, lôi cuốn qua sự phối hợp của các yếu tố đa phương tiện” (2). Nguyễn Thị Trường Giang (2017) gọi dạng thức này là “gói tin tức đa phương tiện” (3), là sự kết hợp của văn bản, hình ảnh tĩnh, video, âm thanh, đồ họa, dữ liệu và hiệu ứng tương tác trên một trang web với định dạng “phi tuyến tính” và “không dư thừa”. Độ dài long-form thường từ 5 trang trở lên và có thể được trình bày như một trang web độc lập, không hạn chế về nội dung và có thể cập nhật liên tục trong thời gian về sau.

Tác giả này chú ý đến khía cạnh trình bày thể hiện của dạng thức long-form và đề cập đến tính đóng - mở linh hoạt của dạng thức này. Ở góc độ làm nghề và trực tiếp thực hiện long-form, nhà báo Lương Nguyễn An Điền (Zing News) lại nhìn nhận “long-form tương tự một bài nội dung chuyên sâu dạng feature, được trình bày đẹp, có yếu tố đồ họa và tương tác”, nhà báo Hoàng Nhật (Vietnam Plus) cho rằng long-form là “những phóng sự đặc biệt, những bài viết chuyên sâu được trình bày theo phong cách mới lạ và hấp dẫn, bắt kịp xu hướng mới báo chí thế giới, đem lại trải nghiệm đa phương tiện cho độc giả.”

Chính những nhà báo này cũng cho rằng sự ra đời của long-form sẽ giúp người làm báo được làm nghề một cách tử tế, không còn phải chạy theo các tin tức giật gân hay chạy đua tin tức với mạng xã hội.

Có thể thấy các định nghĩa nêu trên đều chỉ ra rằng long-form là dạng thức báo chí mang nội dung chuyên sâu, dung lượng lớn và có sự hấp dẫn do có tích hợp nhiều yếu tố đa phương tiện.

Tuy nhiên, một định nghĩa đầy đủ, thấu đáo về long-form cần phải được nhắc đến một yếu tố quan trọng của thể loại này, đó chính là kỹ thuật kể chuyện. Trên cơ sở quan sát thực tế sự vận động và phát triển của dạng thức này trên thế giới và Việt Nam cũng như tổng hợp những định nghĩa sẵn có, chúng tôi ghi nhận về long-form như sau:

- Là tác phẩm báo chí trên báo trực tuyến có dung lượng phần văn bản từ 1.000 đến 20.000 từ.

- Nội dung chuyên sâu, thường gắn liền với yếu tố kể chuyện, tự sự như thể loại phóng sự (creative nonfiction/feature) hay tường thuật (narrative journalism).

- Có sự kết hợp các yếu tố đa phương tiện như: hình ảnh, video, âm thanh, đồ họa, bản đồ, dữ liệu và các yếu tố tương tác về mặt kỹ thuật khác. Các yếu tố này tham gia vào như là một phần của nội dung và mang đến câu chuyện báo chí chân thực, sâu sắc.

- Dễ dàng tiếp cận trên thiết bị cầm tay, dễ dàng chia sẻ trên các nền tảng mạng xã hội và có sự tính toán đến mặt truyền thông thị giác.

- Nội dung văn bản và đa phương tiện trong long-form liên kết chặt chẽ thành một chỉnh thể thống nhất, tạo nên một tác phẩm quy mô về nội dung lẫn hình thức và mang lại những trải nghiệm chân thực cho độc giả tiếp nhận.

Có thể nói rằng, khái niệm long-form không chỉ để nói về độ dài, dung lượng tác phẩm mà còn chỉ độ sâu của nội dung thông tin, độ lùi của thời gian viết bài và biên tập, độ phong phú của các yếu tố đa phương tiện được sử dụng và độ rộng rãi khi độc giả tiếp nhận nó. Long-form định hình xu hướng “báo chí chậm - slow journalism” - một dòng báo tiên phong trong việc đầu tư nội dung bài viết, tạo ra những sản phẩm chất lượng để tối đa hóa thời gian và sự tập trung từ người đọc.

Khác hẳn với tin tức nóng (breaking news) hay cách đưa tin nhanh trong hoạt động báo chí hàng ngày, một tác phẩm long-form thường mang lại giá trị thông tin sâu, mang thông điệp có tính thời đại nên vẫn đứng độc lập một thời gian dài sau khi phát hành tác phẩm. Đây cũng là một xu hướng báo chí trong cuộc cạnh tranh tin tức ngày càng khốc liệt như hiện nay. Vì chạy theo sự nhanh - nóng của thông tin, báo chí đôi lúc đôi nơi đã coi nhẹ yêu cầu chính xác, độ tin cậy.

Bên cạnh đó “việc chạy đua để đưa tin sớm nhất, thay vì đưa tin đúng đã buộc báo chí phải rẽ sang một hướng đi tồi tệ, khi những yếu tố cơ bản như sự chính xác, bối cảnh và chiều sâu tin tức bị bỏ rơi trong cuộc tranh giành để đưa tin lên mạng” - Rob Orchard, biên tập viên của tạp chí Delayed Gratification bình luận.

Báo chí đang rơi vào tình thế lâm nguy khi mà người đọc hiện đại đang dần chán nản với tin tức câu view. Chưa kể cuộc cạnh tranh tin tức báo chí còn trở nên khốc liệt hơn khi miếng bánh này phải chia sẻ với các mạng xã hội. Nhiều tờ báo mất dần thị phần công chúng truyền thông do không thể cạnh tranh nổi với sự nhanh nhạy và lan truyền chóng mặt của tin tức trên mạng xã hội.

Một hệ lụy nữa là câu chuyện fake news cũng từ áp lực thời sự nhanh. Hoạt động báo chí giờ đây cũng đang tiếp cận với một thế hệ người đọc mới, ham thích công nghệ, có yêu cầu cao và tiếp xúc phổ biến với các thiết bị di động. Chưa bao giờ câu chuyện về truyền thông thị giác, chú ý đến yếu tố trình bày để hấp dẫn bạn đọc và đặc biệt là việc trình bày phải biểu đạt và làm hiệu quả nội dung lại được các tờ báo đề cao như lúc này.

Long-form trong đời sống báo chí Việt

Tại Việt Nam, xu hướng báo chí chậm đã bắt đầu được các tòa soạn đón nhận với những bài báo đầu tiên trên website của Vietnam Plus tháng 8/2016, theo sau là một loạt các tờ báo lớn như VnExpress, Tuổi Trẻ Online, Zing News...

Nhiều toà soạn bước đầu chú trọng tới dạng thức long-form khi thành lập cả hệ thống phòng ban và bố trí đội ngũ kỹ thuật để sản xuất dạng thức này. Một số tờ báo còn dành riêng cả chuyên mục sản xuất long-form hay mega-story với số lượng lớn, tần suất cao và đầu tư hệ thống kỹ thuật đa phương tiện. Tuy nhiên, như đã nói, xuất phát từ nhiều cách tiếp cận khác nhau nên dạng thức long-form ở Việt Nam có nhiều cách gọi.

Ví dụ báo Thanh Niên, các kênh trang tin điện tử tổng hợp Soha, Kenh14 gọi là “e-magazine”; Tuổi Trẻ Online lại gọi là “mega-story”; Phụ Nữ TPHCM dùng cả hai cách gọi là “long-form” lẫn "e-magazine” v.v…

Dù có nhiều cách định danh khác nhau nhưng về cơ bản, những tác phẩm ấy vẫn đều cùng một dạng thức cơ bản giống nhau, và đó thực chất đều là long-form. Chúng tôi đề xuất gọi tên thể loại này là “bài báo đa phương tiện” hoặc nếu vì thói quen, có thể thống nhất gọi là long-form.

Tất nhiên, trong thời buổi Internet, hoạt động phản ánh sự kiện, tin tức nóng có vai trò quan trọng trong báo chí nhằm thỏa mãn nhu cầu thông tin của công chúng, nhưng bên cạnh đó, báo chí cần có những tác phẩm long-form mang các giá trị giải pháp, định hướng, chỉ dẫn, phản biện, nhân văn, thông tin cao và có sức sống lâu dài sau khi phát hành tác phẩm.

Để sản xuất những long-form cần có sự đầu tư về hạ tầng công nghệ, đội ngũ. Bài báo long-form là hình thức kể chuyện đa phương tiện khai thác mạnh yếu tố truyền thông thị giác và yếu tố tương tác. Sản xuất tác phẩm long-form thường là một tập thể với các thành viên được phân công chặt chẽ, có kịch bản chung, có tổng chỉ huy chung. Về mặt công nghệ, có thể sử dụng cách thức lập trình và thiết kế trực tiếp hoặc sử dụng các công cụ có sẵn.

Quy trình sản xuất long-form cũng giống như cách làm các chương trình truyền hình quy mô lớn, phải bắt đầu từ ý tưởng và kịch bản hay, phải tính toán đến các điều kiện thực hiện, và tất nhiên, phải phân công công việc cho các bộ phận liên quan, phải tính toán đến việc sử dụng các yếu tố đồ họa, trực quan hóa dữ liệu hay tương tác, phải tính toán đến việc khai thác các yếu tố báo chí dữ liệu v.v…

Long-form là sản phẩm tập thể và là tác phẩm “báo chí chậm” nên không thể sản xuất nhanh và nhiều được. Thành công của những tác phẩm báo chí thuộc thể loại này đem lại uy tín cho tòa soạn nhưng nếu lạm dụng việc sản xuất, chú trọng yếu tố trực quan mà thiếu đầu tư nội dung phù hợp… đôi lúc cũng dẫn đến những hệ lụy: độc giả có thể quay lưng với tác phẩm.

“

1. Virginia Smith, Miriam Connor, Isabelle Stanton, Going in-depth: Finding Longform on the web, KDD ‘15 Proceedings of the 21th ACM SIGKDD International Conference on Knowledge
Discovery and Data Mining, 2109-2118, 2015.
2. Mary Clare Fischer, Longform: Means More Than Just a Lot of Words, 17/12/2013.
3. Nguyễn Thị Trường Giang, chủ biên, Báo chí và Truyền thông đa phương tiện, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2017.

(Bài viết đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 4 tháng 4 năm 2025)