Khai thác dữ liệu - động lực cho chuyển đổi số lĩnh vực bưu chính

Với mạng lưới phủ sóng rộng khắp đến tận cấp xã và khối lượng dữ liệu khổng lồ được tạo ra mỗi ngày từ hàng triệu giao dịch, việc khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên dữ liệu này sẽ là chìa khóa then chốt để ngành Bưu chính nâng cao năng lực cạnh tranh và tạo ra những giá trị mới trong kỷ nguyên số.

“

Tóm tắt:
- Bưu chính Việt Nam đang tăng trưởng nhanh, doanh thu dự tính gần 70.000 tỷ đồng năm 2024. Thương mại điện tử bùng nổ tạo ra lượng dữ liệu lớn khiến cho nhu cầu chuyển đổi số và khai thác dữ liệu ngày càng cấp thiết. Mạng lưới bưu chính phủ khắp đến cấp xã là lợi thế lớn để thu thập dữ liệu địa lý và vận hành.
- Thách thức hiện tại: Hệ thống CNTT phân tán, không đồng bộ, còn thủ công nhiều làm giảm hiệu suất; Dữ liệu rời rạc, thiếu kết nối và khó khai thác; Thiếu nhân lực phân tích và hạ tầng công nghệ hiện đại.
- Mô hình bưu chính thế hệ mới: Kiến trúc “digital-first”, tích hợp dữ liệu làm trung tâm, xử lý thời gian thực; Phát triển dịch
vụ mới như logistics thông minh, fulfillment, dự báo nhu cầu, trải nghiệm cá nhân hóa.
- Định danh địa điểm thông minh: Chuyển từ mã bưu chính tĩnh sang định danh động, thông minh dựa trên dữ liệu địa không gian, thời gian; Tích hợp với hệ thống logistics: OMS, WMS, TMS, nền tảng TMĐT, thanh toán, ứng dụng theo dõi đơn hàng.
- Lợi ích khi ứng dụng khai thác dữ liệu trong bưu chính: Tối ưu tuyến đường, kho bãi nhờ AI/IoT; Cá nhân hóa dịch vụ, dự đoán hành vi khách hàng; Giá cước linh hoạt theo thời gian thực; Quản lý rủi ro (thời tiết, giao thông, thất lạc…).
- Khuyến nghị chính sách và kỹ thuật:
+ Chính phủ cần khung pháp lý cho số và nguồn nhân lực chất lượng cao; Hợp tác công - tư xây dựng nền tảng số chung.

+ Doanh nghiệp cần: Xây dựng kiến trúc công nghệ mở; Ứng dụng AI/ML, IoT, blockchain; Xây dựng văn hoá dữ liệu, đào tạo nhân lực.

Thực trạng, sự cần thiết, cơ hội và thách thức

Ngành Bưu chính Việt Nam đang chứng kiến sự tăng trưởng ấn tượng với doanh thu tăng liên tục qua các năm, từ 28.300 tỷ đồng năm 2019 lên dự kiến gần 70.000 tỷ đồng trong năm 2024. Đặc biệt, cơ cấu doanh thu đang có sự chuyển dịch mạnh mẽ sang dịch vụ gói, kiện với tỷ trọng tăng từ 76% lên 90% tổng doanh thu. Sự bùng nổ của thương mại điện tử đã và đang tạo ra một khối lượng dữ liệu giao dịch khổng lồ, đòi hỏi ngành Bưu chính phải có những giải pháp khai thác dữ liệu hiệu quả để nâng cao chất lượng dịch vụ và tối ưu hóa vận hành.

Với mạng lưới rộng khắp và uy tín thương hiệu đã được khẳng định, ngành Bưu chính có lợi thế lớn trong việc thu thập và khai thác dữ liệu. Hệ thống bưu cục trải rộng đến tận cấp xã tạo nên một mạng lưới cảm biến tự nhiên, có khả năng thu thập dữ liệu địa lý - không gian quý giá. Đội ngũ nhân viên có kinh nghiệm và quy trình vận hành đã được chuẩn hóa cũng là nền tảng quan trọng để triển khai các giải pháp công nghệ mới.

Tuy nhiên, Ngành đang phải đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình chuyển đổi số. Hệ thống công nghệ thông tin hiện tại còn manh mún, thiếu đồng bộ và chưa đáp ứng được nhu cầu xử lý dữ liệu lớn. Nhiều quy trình vẫn còn phụ thuộc vào thao tác thủ công, dẫn đến tỷ lệ lỗi cao và khó khăn trong việc mở rộng quy mô. Dữ liệu được lưu trữ phân tán trên nhiều hệ thống khác nhau, thiếu tính kết nối và khó khai thác giá trị. Trong bối cảnh đó, việc xây dựng chiến lược khai thác dữ liệu toàn diện trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Đây không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn là động lực quan trọng để ngành Bưu chính nâng cao năng lực cạnh tranh, tối ưu hóa vận hành và tạo ra những giá trị mới cho khách hàng trong kỷ nguyên số.

Xây dựng mô hình bưu chính chuyển phát số thế hệ mới

Để đáp ứng những thách thức của kỷ nguyên số và tận dụng tối đa tiềm năng của dữ liệu lớn, ngành Bưu chính cần xây dựng một mô hình vận hành mới với kiến trúc đa tầng tích hợp, trong đó, dữ liệu đóng vai trò là trụ cột trung tâm. Mô hình này được thiết kế theo nguyên lý “digital-firstˮ, với khả năng xử lý thông tin theo thời gian thực và khả năng mở rộng linh hoạt để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của thị trường.

Bưu chính phải có những giải pháp khai thác dữ liệu hiệu quả để nâng cao chất lượng dịch vụ và tối ưu hóa vận hành.

Với mạng lưới rộng khắp và uy tín thương như dịch vụ logistics thông minh, dịch vụ hoàn tất đơn hàng (fulfillment) cho thương mại điện tử, hay các giải pháp chuỗi cung ứng đầu cuối đến đầu cuối (end-to-end). Đặc biệt, khả năng phân tích và dự báo nhu cầu theo thời gian thực giúp tối ưu hóa việc sử dụng nguồn lực, nâng cao hiệu quả vận hành và cải thiện trải nghiệm khách hàng.

Chuyển đổi hệ thống định danh địa điểm và tích hợp nền tảng bưu chính số

Cuộc cách mạng số đang thúc đẩy một bước chuyển đổi căn bản trong cách thức định danh và quản lý địa điểm trong ngành Bưu chính.

Thay vì duy trì hệ thống mã bưu chính tĩnh truyền thống với các mã số cố định, ngành bưu chính cần chuyển sang mô hình kinh doanh động, thông minh có khả năng thích ứng với những thay đổi liên tục của không gian đô thị và nhu cầu vận chuyển. Hệ thống mới được xây dựng trên nền tảng cơ sở dữ liệu địa không gian tiên tiến với khả năng tích hợp không gian ba chiều và yếu tố thời gian. Mỗi địa điểm được định nghĩa bởi một tập hợp các thuộc tính động, bao gồm: Tọa độ địa lý chính xác đến từng mét; Điểm mốc tham chiếu và mối quan hệ không gian với các địa điểm lân cận; Thông tin về kết cấu hạ tầng và điều kiện tiếp cận; Dữ liệu thời gian như giờ hoạt động, thời gian giao nhận ưu tiên; Lịch sử thay đổi và dự báo biến động trong tương lai…

Các thuật toán học máy tiên tiến được triển khai để tự động hóa quá trình cập nhật và làm giàu dữ liệu địa điểm từ nhiều nguồn: Dữ liệu GPS từ thiết bị di động của nhân viên giao hàng; Phản hồi và đánh giá từ khách hàng; Thông tin từ các nền tảng bản đồ số; Dữ liệu từ cảm biến IoT và camera thông minh; Thông tin quy hoạch và phát triển đô thị…

Hệ thống định danh được thiết kế tích hợp như một thành phần trung tâm trong kiến trúc microservices của nền tảng bưu chính số. Thông qua các API chuẩn hóa, hệ thống kết nối và tương tác với: Hệ thống quản lý đơn hàng (OMS); Phần mềm quản lý kho hàng (WMS); Hệ thống quản lý vận tải (TMS); Nền tảng thương mại điện tử; Hệ thống thanh toán điện tử; Ứng dụng theo dõi đơn hàng cho khách hàng…

Việc triển khai hệ thống định danh địa điểm động và tích hợp với nền tảng bưu chính số mang lại nhiều lợi ích đáng kể như: Giảm thiểu thời gian xử lý đơn hàng, Nâng cao độ chính xác trong giao nhận; Tối ưu hóa chi phí vận hành; Cải thiện trải nghiệm khách hàng; Tạo nền tảng cho phát triển dịch vụ mới. Hệ thống này đánh dấu một bước tiến quan trọng trong quá trình chuyển đổi số của ngành bưu chính, đặt nền móng cho việc phát triển các dịch vụ logistics thông minh trong tương lai, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của nền kinh tế số.

Khai thác dữ liệu trong lĩnh vực Bưu chính ở Việt Nam

Việc khai thác dữ liệu trong ngành Bưu chính Việt Nam đang bước vào giai đoạn phát triển mạnh mẽ, được thúc đẩy bởi sự bùng nổ của thương mại điện tử và nhu cầu ngày càng tăng về dịch vụ logistics thông minh. Nhằm tối ưu hóa mạng lưới, các doanh nghiệp bưu chính đang áp dụng phân tích dữ liệu lớn để quy hoạch lại hệ thống điểm phục vụ và tuyến thu gom, phát.

Các thuật toán machine learning được sử dụng để phân tích mẫu hình nhu cầu theo khu vực và thời gian, từ đó tối ưu hóa việc bố trí nguồn lực và quy hoạch tuyến đường. Đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM, việc áp dụng các mô hình dự báo nhu cầu theo thời gian thực đã giúp giảm đáng kể thời gian giao hàng và chi phí vận hành.

Trong quản lý kho bãi, các hệ thống kho thông minh đang được triển khai với sự hỗ trợ của IoT và AI. Cảm biến IoT được lắp đặt để theo dõi điều kiện môi trường và trạng thái hàng hóa, trong khi các thuật toán AI giúp tối ưu hóa việc sắp xếp và phân bổ không gian bên trong kho. Hệ thống tự động cảnh báo khi phát hiện các điều kiện bất thường hoặc khi hàng tồn kho đạt ngưỡng cần bổ sung.

Dữ liệu từ hoạt động giao nhận được khai thác để nâng cao trải nghiệm khách hàng. Các công ty bưu chính đang xây dựng hệ thống phân tích hành vi khách hàng để cá nhân hóa dịch vụ và dự đoán nhu cầu. Chatbot tích hợp AI được triển khai để hỗ trợ khách hàng 24/7, trong khi các thuật toán học máy giúp tối ưu hóa thời gian giao hàng dựa trên thói quen của người nhận.

Về quản lý rủi ro, các mô hình phân tích dự đoán được sử dụng để nhận diện sớm các nguy cơ thất lạc hoặc hư hỏng hàng hóa. Hệ thống tự động phân tích các yếu tố rủi ro như điều kiện thời tiết, tình trạng giao thông và lịch sử giao dịch để đưa ra các cảnh báo sớm và đề xuất biện pháp phòng ngừa.

Một ứng dụng đặc biệt quan trọng là việc sử dụng dữ liệu để tối ưu hóa giá cước. Các thuật toán pricing động được phát triển để điều chỉnh giá dịch vụ theo thời gian thực, dựa trên các yếu tố như nhu cầu thị trường, chi phí vận hành và mức độ cạnh tranh. Điều này giúp các doanh nghiệp bưu chính tối đa hóa doanh thu trong khi vẫn duy trì được tính cạnh tranh trên thị trường.

Tuy nhiên, việc khai thác dữ liệu trong ngành Bưu chính Việt Nam vẫn còn nhiều thách thức. Vấn đề về chất lượng và tính đồng nhất của dữ liệu, thiếu hụt nhân lực có kỹ năng phân tích cao cấp, và nhu cầu đầu tư lớn cho hạ tầng công nghệ là những rào cản cần được giải quyết. Đồng thời, các vấn đề về bảo mật dữ liệu và tuân thủ quy định pháp luật cũng đòi hỏi sự quan tâm đặc biệt từ các doanh nghiệp trong ngành.

Kết luận và khuyến nghị

Cuộc cách mạng số đang định hình lại toàn bộ bức tranh ngành Bưu chính Việt Nam, với dữ liệu trở thành động lực then chốt cho sự chuyển đổi này. Ngành Bưu chính với vai trò là hạ tầng quan trọng của logistics, thương mại điện tử và kinh tế số, đang đứng trước cơ hội lịch sử để khẳng định vị thế của mình. Sự chuyển đổi từ một ngành dịch vụ truyền thống sang một hệ sinh thái số toàn diện không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn là điều kiện sống còn để duy trì khả năng cạnh tranh trong kỷ nguyên số.

Triển vọng của ngành Bưu chính trong thời gian tới rất rõ ràng, với dự báo tăng trưởng mạnh mẽ được thúc đẩy bởi sự bùng nổ của thương mại điện tử và nhu cầu ngày càng tăng về dịch vụ logistics thông minh. Việc khai thác hiệu quả dữ liệu lớn sẽ mở ra những cơ hội mới trong việc tối ưu hóa vận hành, phát triển dịch vụ mới và nâng cao trải nghiệm khách hàng. Đặc biệt, khả năng tích hợp với các nền tảng số khác trong nền kinh tế sẽ giúp ngành Bưu chính trở thành một mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị số.

Về hàm ý chính sách, Chính phủ, Bộ Khoa học và Công nghệ cần xây dựng khung pháp lý toàn diện để thúc đẩy chuyển đổi số trong ngành Bưu chính. Điều này bao gồm việc hoàn thiện các quy định về quản lý, chia sẻ và bảo vệ dữ liệu, cũng như các cơ chế khuyến khích đầu tư vào công nghệ số. Cần có chính sách ưu đãi đặc biệt cho các dự án đầu tư vào hạ tầng số và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Đồng thời, cần thúc đẩy hợp tác công - tư trong việc xây dựng và vận hành các nền tảng số dùng chung cho ngành.

Về mặt kỹ thuật, các doanh nghiệp bưu chính cần tập trung vào một số ưu tiên chính. Thứ nhất là xây dựng kiến trúc công nghệ mở và linh hoạt, có khả năng tích hợp với các hệ thống khác và dễ dàng mở rộng theo nhu cầu. Thứ hai là đầu tư vào các công nghệ lõi như AI/ML, IoT và Blockchain để nâng cao khả năng xử lý và khai thác dữ liệu.

Thứ ba là phát triển các nền tảng phân tích dữ liệu tiên tiến để hỗ trợ ra quyết định và tối ưu hóa vận hành.

Điều đặc biệt quan trọng là việc xây dựng văn hóa dữ liệu trong tổ chức. Các doanh nghiệp cần đầu tư mạnh mẽ vào đào tạo và phát triển nguồn nhân lực, đồng thời xây dựng các quy trình và chính sách để đảm bảo việc thu thập, quản lý và khai thác dữ liệu một cách hiệu quả và có trách nhiệm. Cần có chiến lược quản lý thay đổi hiệu quả để đảm bảo sự chuyển đổi diễn ra suôn sẻ và được đón nhận tích cực từ mọi cấp trong tổ chức.

Với vai trò là hạ tầng quan trọng của nền kinh tế số, ngành Bưu chính cần tiên phong trong việc áp dụng các công nghệ số tiên tiến và xây dựng các mô hình kinh doanh mới dựa trên dữ liệu.

Điều này không chỉ giúp ngành nâng cao năng lực cạnh tranh mà còn góp phần thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế số Việt Nam, đưa đất nước bắt kịp xu hướng chuyển đổi số toàn cầu và vững bước trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của đất nước.

(Bài viết đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 4 tháng 4/2025)