Bổ sung, sửa đổi Luật Báo chí 2016 - Để báo chí “gỡ khó” và phát triển

“

Tóm tắt:
Luật Báo chí chưa “quản” được hoạt động báo chí trên các ứng dụng (app), trên Internet, trên các kênh phân phối tại các nền tảng mạng xã hội.

Nhiều khó khăn trong việc quản lý dịch vụ cung cấp nội dung truyền hình.

Cần bổ sung quy định, quy chế để thúc đẩy các mô hình kinh tế báo chí mới.

Hoạt động “xã hội hóa” của báo chí thực hiện ra sao?

Chính sách thuế đối với các cơ quan báo chí hoạt động theo mô hình đơn vị sự nghiệp?

Sửa luật để bao quát các mô hình và vấn đề của truyền thông hiện đại

Quyết định số 348/QĐ-TTg ngày 6/4/2023 của Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt chiến lược “Chuyển đổi số (CĐS) báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030” [1]. Trong đó có mục tiêu xây dựng các cơ quan báo chí theo hướng chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại. Đồng thời, chiến lược còn góp phần làm tốt sứ mệnh thông tin tuyên truyền phục vụ sự nghiệp Cách mạng của Đảng, sự nghiệp đổi mới đất nước. CĐS báo chí còn góp phần đảm bảo vai trò dẫn dắt, định hướng dư luận xã hội, giữ vững chủ quyền thông tin trên không gian mạng; từng bước đổi mới hiệu quả trải nghiệm của độc giả. Tạo ra nguồn thu mới, thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp nội dung số phát triển cũng là một trong những mục tiêu hướng tới của chiến lược này.

Trong tiến trình CĐS, nhiều phương thức truyền thông hiện đại mà Luật Báo chí 2016 chưa phản ánh và bao quát được toàn diện. Mô hình toàn soạn hội tụ (nhân lực, hạ tầng, công nghệ, nguồn dữ liệu), báo chí công nghệ sử dụng trí tuệ nhân tạo, cung cấp nội dung xuyên biên giới, v.v.. cần được nghiên cứu bổ sung vào đối tượng quy phạm của luật.

Luật Báo chí 2016 hiện mới quy định bốn loại hình báo chí cơ bản (báo in, phát thanh, truyền hình, báo điện tử), nhưng trên thực tế còn có nhiều loại hình hoạt động thông tin đại chúng có tính chất như báo chí hoặc có liên quan, tác động sâu rộng tới hoạt động báo chí (như: mạng xã hội, trang thông tin điện tử (web), ứng dụng (app) trong nước và xuyên biên giới cung cấp thông tin, video, chương trình phát thanh, truyền hình, v.v..).

Bên cạnh đó, với xu thế hội tụ công nghệ, truyền thông đa phương tiện, truyền dẫn đa nền tảng (truyền dẫn trên các hạ tầng mạng viễn thông như cáp (cable), di động, truyền hình vệ tinh (DTH) và đặc biệt là sự nở rộ của các dạng thức truyền phát trên môi trường Internet qua các website, ứng dụng trong nước và thế giới vào Việt Nam (OTT); những nền tảng mới này có ưu thế hơn các dạng thức truyền thống là cho phép tương tác với người đọc, người nghe, người xem tại thời điểm phát thực.

Trong môi trường Internet “không biên giới”, có những xu thế mới đặt ra nhiều vấn đề cho công tác quản lý báo chí, ví dụ như trường hợp các cơ quan báo chí chủ động xây dựng ứng dụng (app), tự phân phối nội dung trên Internet, hoặc mở thêm kênh phân phối nội dung báo chí trên các nền tảng mạng xã hội trong nước xuyên biên giới (mở kênh trên YouTube, TikTok, mở fanpage trên Facebook, Lotus, Zalo, v.v..). Trong quá trình hoạt động, có những trường hợp xảy ra sai sót hoặc tranh chấp, vi phạm trên những nền tảng xuyên biên giới, chưa tuân thủ pháp luật Việt Nam.

Sự phát triển của công nghệ vận động liên tục, sẽ khó có một hành lang pháp lý nào có thể bao quát trọn vẹn trong một thời gian dài, tuy nhiên để quá trình CĐS báo chí được triển khai mạnh mẽ hơn, để nội dung thông tin lan tỏa tới công chúng đa dạng, thuận tiện, mọi nơi, mọi lúc và đặc biệt là có cơ sở để các cơ quan báo chí triển khai những mô hình kinh doanh và đa dạng hóa nguồn thu, v.v.. cần có những quy định mới nhằm đảm bảo mặt bằng phát triển chung và công bằng giữa báo chí với các loại hình truyền thông khác, cũng như điều chỉnh các vấn đề mới phát sinh của sự phát triển.

Có hàng loạt những câu hỏi xuất phát từ thực tiễn cần có hành lang pháp lý phù hợp hơn, ví dụ như việc ngày càng nhiều báo điện tử phát triển các chuyên trang media, video, chuyên trang phát thanh (radio podcast), thậm chí tổ chức sản xuất các bản tin/chuyên đề (giống hệt như dạng bản tin thời sự, chuyên đề truyền hình) để phát trên Internet tại địa chỉ tên miền được cấp phép hoạt động là đúng hay chưa đúng, là phù hợp hay chưa phù hợp? Nếu chưa đúng hay chưa phù hợp thì tiêu chí nào, sở cứ nào để thẩm định, đánh giá? Các dạng thức đó có tạo ra xung đột, cạnh tranh trực tiếp với hoạt động của các đài phát thanh - truyền hình hay không?

Nhìn từ bức tranh tổng thể của hệ thống báo chí truyền thông, sự “nở rộ” các trang media này có tạo ra sự lãng phí nguồn lực xã hội, chạy theo “trào lưu” hay đúng là địa hạt mới để báo chí phát triển? Những câu hỏi này cần được nhận thức và trả lời thấu đáo để tạo sự phát triển cho báo chí trong khuôn khổ của quy định, của pháp luật Việt Nam.

Trong thời gian qua, cơ quan quản lý Nhà nước ở Việt Nam đã gặp không ít khó khăn trong việc quản lý dịch vụ cung cấp nội dung truyền hình (gồm: phim truyện, chương trình âm nhạc, chương trình truyền hình - TV show, v.v..) theo yêu cầu trên mạng Internet (gọi là OTT VOD) của doanh nghiệp (DN) nước ngoài có thu phí như: Netflix, iFlix, Wetv, Spotify, v.v.. cung cấp xuyên biên giới vào lãnh thổ Việt Nam [2]. Những hoạt động vi phạm quy định của Việt Nam về quản lý báo chí đã bị cơ quan quản lý Nhà nước phát hiện và kiên quyết xử phạt [3]. Một số sai phạm được phát hiện trên những nền tảng mạng xã hội có chia sẻ video như: Zing TV, Keeng Movies, v.v..

Nguyên nhân xuất phát từ đơn vị chủ quản thực hiện không đúng giấy phép, cung cấp dịch vụ OTT VOD (gồm chủ yếu là phim, các chương trình phát thanh, truyền hình), không được cơ quan báo chí có giấy phép hoạt động biên tập, kiểm duyệt trước khi công chiếu [4]. Trong khi đó, một số mạng xã hội có tính phí người xem thông qua hình thức “nâng cấp thành viên” lại bị một số đối tượng lợi dụng quy định chỉ cung cấp VOD để trốn tránh thực hiện nghĩa vụ theo Nghị định số 06/2016/NĐ-CP của Chính phủ Việt Nam.

Mâu thuẫn tiếp tục xuất hiện khi nhiều đơn vị sự nghiệp có năng lực và uy tín (Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh) có nhu cầu được cung cấp dịch vụ phát thanh, truyền hình trả tiền - OTT TV để kinh doanh các sản phẩm của đài nhưng lại không thuộc đối tượng được cấp phép theo quy định tại Điều 51 Luật Báo chí 2016.

Để đẩy mạnh CĐS trong lĩnh vực báo chí ở Việt Nam hiện nay cần hoàn thiện hành lang pháp lý, xây dựng cơ chế, chính sách khuyến khích phát triển các nền tảng công nghệ số trong nước, phân phối nội dung thông tin báo chí. Cùng với đó, cần mở rộng cơ quan truyền thông chủ lực đa phương tiện, tổ hợp báo chí - truyền thông, báo chí trên nền tảng số. Tiếp đó cần xây dựng công cụ, nền tảng thu thập, xử lý dữ liệu, đánh giá, dự báo, phản ánh chất lượng báo chí. Các chỉ số đánh giá truyền thông xã hội dựa trên tác động của các nội dung thông tin trên không gian mạng từ các báo nhằm bảo đảm tính khách quan, trung thực phục vụ công tác quản lý báo chí cũng cần được nghiên cứu, đầu tư cho phù hợp.

Luật Báo chí 2016 nếu được sửa đổi cũng cần đề cập về những vấn để đang được sự quan tâm ở cấp độ toàn cầu như: sở hữu trí tuệ, vấn đề dữ liệu độc giả, vấn đề quyền trải nghiệm của người sử dụng, v.v..

Cũng cần lưu ý rằng, bộ luật hiện hành đang nhìn nhận báo chí như hoạt động “của con người tạo ra”, chưa đề cập đến những điểm mới từ sự phát triển công nghệ như “robot hóa”, “tự động hóa” quy trình sản xuất, biên tập nội dung. Khuôn khổ pháp lý hiện nay cũng rất khó áp dụng trong thực tiễn triển khai các mô hình liên kết giữa báo chí với công ty công nghệ, nhà mạng viễn thông, DN quảng cáo, các nền tảng xuyên biên giới, v.v..

Sửa luật để phát triển kinh tế báo chí

Từ năm 2017 đến năm 2020, là thời điểm kinh tế báo chí “chạm đáy”, lượng báo in phát hành và các hợp đồng quảng cáo của một số cơ quan báo chí giảm, nhiều tòa soạn phải giảm số lượng trang, kỳ xuất bản, trong khi đó một số khác phải tạm ngừng xuất bản bản in. Hậu quả của tình trạng này làm cho doanh thu của nhiều cơ quan báo chí, nhà đài giảm mạnh, trong đó có đài sụt giảm từ 50-70% doanh thu từ quảng cáo, tài trợ, hợp tác truyền thông [5].

Trong các quy định liên quan tới vấn đề kinh tế báo chí, trước tiên cần định nghĩa lại rõ hơn đặc tính, chức năng của một số cơ quan báo chí trong mối liên hệ với cơ quan chủ quản. Khoản 1 Điều 21 của Luật Báo chí 2016 quy định: “Cơ quan báo chí hoạt động theo loại hình đơn vị sự nghiệp có thu”. Theo quy định pháp luật, cơ quan báo chí là đơn vị thuộc các cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội là đơn vị sự nghiệp công lập. Những tạp chí của các tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp, viện nghiên cứu (không thuộc cơ quan Nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội) thì không phải là đơn vị sự nghiệp công lập. Như vậy, về bản chất, đây là những cơ quan báo chí có cơ chế hoạch định tài chính theo DN, như vậy, cần có quy định riêng về loại hình hoạt động cho các cơ quan báo chí thuộc nhóm này.

Đánh giá 5 năm thực hiện Luật Báo chí 2016 của Bộ Thông tin và Truyền thông đã ghi nhận sự tham gia điều tiết của Nhà nước bằng nguồn lực tài chính cho báo chí còn thấp, chưa được đồng đều, thường xuyên [6]. Trong quá trình vận hành, có ít cơ quan chủ quản bố trí ngân sách, nguồn lực để đặt hàng hoặc hỗ trợ cơ quan báo chí thực hiện các nhiệm vụ chính trị, thông tin, tuyên truyền.

Bên cạnh đó, có một số cơ quan chủ quản không những không giúp các đơn vị báo chí về nguồn lực tài chính để hoạt động mà còn áp đặt cho các cơ quan này phải đóng góp một số khoản tài chính trái pháp luật để bổ sung kinh phí cho hoạt động của cơ quan chủ quản. Làm thế nào để việc đặt hàng, giao nhiệm vụ cho các cơ quan báo chí từ nguồn ngân sách Nhà nước cấp cho các bộ, ngành bám sát theo chức năng, tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí, để đạt hiệu quả cao trong công tác thông tin tuyên truyền? Làm thế nào nào để có sự công bằng, hợp lý trong đặt hàng của Nhà nước? Vai trò của cơ quan quản lý Nhà nước về vấn đề này được thể hiện như thế nào trong luật?

Nếu như trước đây, các cơ quan báo chí chỉ trông đợi nguồn thu lớn nhất từ quảng cáo, thì thời điểm này “chiếc bánh” quảng cáo lại rơi vào các DN sở hữu nền tảng xuyên biên giới, chuyển dịch từ các loại hình báo chí truyền thống sang không gian số. Vấn đề thu phí nội dung đang nổi lên giải pháp kinh doanh mới, một mô hình kinh tế báo chí hợp lý và phù hợp xu thế, giúp các tòa soạn đa dạng nguồn thu, sáng tạo những nội dung hấp dẫn và chất lượng để duy trì hoạt động và tái đầu tư những sản phẩm chất lượng cao. Tuy nhiên, quy định về thu phí nội dung như thế nào, ai được thu và thu như thế nào cho công bằng lại cần có cơ sở và căn cứ pháp lý rõ ràng.

Chính vì vậy, luật và các quy định quy phạm pháp luật trong lĩnh vực báo chí trong bối cảnh hiện nay cần sớm bổ sung quy định, quy chế để thúc đẩy các mô hình kinh tế báo chí mới, góp phần chuyển đổi cơ cấu và đa dạng hóa doanh thu báo chí. Từ đó, đóng góp tích cực vào phát triển mô hình báo chí điện tử thu phí nội dung, gắn kết chặt chẽ với những hạ tầng công nghệ mới.

Một nội dung khác cũng cần được quan tâm là việc liên kết sản xuất, phối hợp sản xuất hay còn gọi là hoạt động “xã hội hóa” đã được triển khai mạnh mẽ trong hơn một thập kỷ qua ở Việt Nam. Trên thực tế, hoạt động này góp phần để công chúng và các thành phần xã hội tham gia ngày một nhiều hơn vào các công đoạn sản xuất thông tin, giúp cơ quan báo chí có thêm điều kiện thuận lợi để phát triển, giữ được ưu thế cạnh tranh trong bối cảnh thông tin bùng nổ hiện nay.

Tuy nhiên, các quy định về hoạt động này chưa được chặt chẽ. Trong nội dung Điều 37 về liên kết trong hoạt động báo chí có quy định trách nhiệm của cơ quan báo chí trong liên kết còn chung chung, chưa quy định cụ thể về hình thức (hợp đồng liên doanh hay hợp tác kinh doanh, v.v..), yêu cầu về điều kiện, năng lực của đối tác liên kết, quy trình, thủ tục liên kết. Trong quá trình vận dụng vào thực tế, đã có không ít những chương trình liên kết trên truyền hình (các chương trình giải trí, trò chơi truyền hình như game show, truyền hình thực tế, v.v..) chưa được quản lý chặt theo quy định, dẫn đến xảy ra một số sai sót trong nội dung chương trình, như hình ảnh, lời thoại phản cảm, thiếu tính thẩm mỹ, giáo dục, v.v..

Thậm chí, trong hoạt động liên kết có một số đối tác còn lợi dụng các kẽ hở trong quy định tự ý thiết lập các kênh truyền thông trên nền tảng Internet, mạng xã hội có biểu tượng (logo) giống kênh truyền hình của đài, sau đó thực hiện sản xuất, cung cấp chương trình trên các kênh truyền thông này, gây ra nhầm lẫn cho xã hội.

Cũng có trường hợp, một số kênh, chương trình liên kết lại được đối tác liên kết của các đài phát thanh, truyền hình trong quá trình làm truyền thông, quảng bá kênh chương trình theo hướng làm cho người xem nhầm tưởng là kênh thuộc sở hữu của đối tác liên kết. Những biểu hiện này cần được quan tâm, điều chỉnh phù hợp hơn trên cơ sở khung khổ pháp lý chặt chẽ, theo hướng quy định rõ trách nhiệm của cơ quan báo chí trong việc liên kết; yêu cầu về điều kiện, năng lực, kế hoạch hợp tác kinh doanh và những cam kết cần phải có của đối tác liên kết. Cần bổ sung quy định và giao cho cơ quan có thẩm quyền quy định chi tiết về hình thức, quy trình, thủ tục và nội dung đối với hoạt động liên kết đối với cơ quan báo chí.

Chúng ta cũng cần lưu ý thêm về một số vấn đề đã được lãnh đạo cơ quan báo chí đề cập trong thời gian dài nhưng chưa được giải quyết thỏa đáng như: quy định thời gian đóng/mở quảng cáo hay chính sách thuế đối với báo chí, khi các cơ quan báo chí hoạt động theo mô hình đơn vị sự nghiệp, thực hiện việc thông tin tuyên truyền theo nhiệm vụ chính trị, nhưng vẫn phải chịu mức thuế thu nhập DN tương đối cao, thuế thu nhập DN đối với hoạt động báo in là 10%; đối với hoạt động báo nói, báo hình, báo điện tử là 20%.

Những chính sách nhằm hỗ trợ, ưu đãi về thuế giá trị gia tăng, thuế thu nhập DN cho các cơ quan báo chí đối với cả bốn loại hình để tái đầu tư nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm thông tin, thực hiện tốt hơn nhiệm vụ chính trị cần được xem xét, sửa đổi cho phù hợp.

Các quy định về loại hình đơn vị sự nghiệp là cơ quan báo chí cũng cần được nghiên cứu, điều chỉnh, cân nhắc chính sách cho phép cơ quan báo chí được hoạt động theo mô hình phi lợi nhuận (được miễn thuế thu nhập DN).

Để việc sửa đổi, hoàn thiện Luật Báo chí 2016 theo kịp tốc độ phát triển của báo chí hiện đại cần thiết phải có sự tham gia đồng hành tích cực trên cả phương diện lý luận và thực tiễn của đông đảo chuyên gia nghiên cứu, các chuyên gia xây dựng chính sách, các nhà quản lý và đội ngũ những người làm báo hiện nay ở Việt Nam. Việc bổ sung, sửa đổi cần bám sát theo đúng tinh thần nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng: “Xây dựng nền báo chí, truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại”./.

“

Tài liệu tham khảo:
1. Quyết định số 348/QĐ-TTg ngày 6/4/2023 của Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.

2. Báo cáo số 57/BC-BTTTT (ngày 30/3/2022) của Bộ Thông tin và Truyền thông cho biết, nội dung cung cấp trên các dịch vụ này được chuyển ngữ tiếng Việt, không qua cơ quan báo chí có giấy phép hoạt động phát thanh, truyền hình biên tập, kiểm soát theo quy định của Luật Báo chí hiện hành ở Việt Nam, Nghị định số 06/2016/NĐ-CP ngày 18/01/2016 của Chính phủ Việt Nam về quản lý, cung cấp và sử dụng dịch vụ phát thanh, truyền hình.

3. Xem thêm: https://congthuong.vn/diem-mat...

4. Xem thêm: https://doanhnghiepvn.vn/chuye...

5. Báo cáo tại Hội nghị báo chí toàn quốc tổng kết công tác năm 2020, triển khai nhiệm vụ năm 2021 diễn ra tại tỉnh Quảng Ninh, tháng 12 năm 2020.

6. Chi thường xuyên hiện chiếm 0,5% tổng chi thường xuyên ngân sách nhà nước, chi đầu tư phát triển báo chí chiếm 0,3% tổng chi đầu tư ngân sách nhà nước.

(Bài đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 6 tháng 6/2023)