Xã hội số và văn hoá số: Một số đặc trưng và vấn đề cần lưu ý

Trên cơ sở đó, bài viết đưa ra một số đề xuất mang tính gợi ý để phát huy những lợi ích và ưu điểm của xã hội số - văn hóa số và khắc phục những mặt hạn chế của nó nhằm tạo điều kiện cho sự phát triển lành mạnh, đem lại lợi ích cho cộng đồng xã hội.

“

Tóm tắt
- Văn hóa số hình thành với nhiều đặc trưng mới: lan tỏa nhanh, xuyên biên giới, đại chúng hóa.
- Khoảng cách giới và bất bình đẳng trong tiếp cận xã hội số vẫn tồn tại.
- Cần đẩy mạnh giáo dục công dân số, nâng cao năng lực truyền thông và văn hóa.
- Khuyến khích sử dụng mạng xã hội để lan tỏa giá trị tích cực, giữ gìn thuần phong mỹ tục.
- Kết hợp phát triển công nghệ với xây dựng môi trường văn hóa số lành mạnh, nhân văn
- Giải pháp đề xuất: Tăng cường giáo dục công dân số; Nâng cao nhận thức và tư duy phản biện; Giữ gìn giá trị ngôn ngữ, văn hóa truyền thống; Tận dụng mạng xã hội để lan tỏa điều tích cực; Thúc đẩy bình đẳng giới và đạo đức số.

Lịch sử xã hội loài người là một tiến trình vận động không ngừng nghỉ với những cột mốc mang tính bước ngoặt, trong đó những cuộc cách mạng công nghiệp có vai trò và tác động quan trọng trên con đường tiến lên của nhân loại. Trong lịch sử phát triển của xã hội loài người, nhân loại đã trải qua 3 cuộc cách mạng công nghiệp (CMCN) lớn: CMCN lần thứ nhất diễn ra vào cuối thế kỉ 18 được đánh dấu bằng sự ra đời của động cơ hơi nước, cuộc CMCN lần thứ 2 diễn ra vào cuối thế kỉ 19 khi có điện và cuộc CMCN lần thứ 3 diễn ra trong thế kỉ 20 với sự phát triển của máy vi tính và tự động hóa (Carvalho & Carazini 2020; Lê Thanh Bình 2021).

Đến thế kỉ 21, loài người tiến vào cuộc CMCN lần thứ 4, với những đặc trưng là Internet vạn vật, máy móc thông minh, tự động hóa và AI, dữ liệu lớn, học máy (Aoun và các cộng sự, 2021).

Như một lẽ tự nhiên, các cuộc CMCN diễn ra kéo theo sự thay đổi trong xã hội và văn hóa của loài người. Chúng ta đã biết con người chuyển từ những khung dệt thủ công sang những máy dệt hiện đại và đi cùng với đó là sự phát triển của ngành may mặc, thời trang.

Khi Cách mạng 4.0 làm hình thành và thúc đẩy sự phát triển của xã hội số thì một nền văn hóa số cũng theo đó được đình hình. Vậy nền văn hóa - xã hội số có những đặc trưng gì và đâu là những vấn đề chúng ta cần lưu ý để có cuộc sống tốt đẹp trong sự phát triển của một xã hội công nghệ mới?

Xã hội số

Xã hội số được phát triển dựa trên cơ sở hạ tầng số với công nghệ thông tin, mạng Internet, trí tuệ nhân tạo (AI)... hoạt động trên cơ sở cốt lõi là thông tin và tri thức. Trong xã hội kĩ thuật số, lượng thông tin tăng cao, khả năng lưu chuyển và trao đổi thông tin được đẩy mạnh nhờ các thiết bị số, khả năng lưu trữ và truy cập thông tin cũng tăng cao, tốc độ xử lý thông tin tăng, kiến thức được truyền bá rộng rãi, tiếp cận thông tin và tri thức trở nên dễ dàng hơn, khả năng học tập của con người nhờ đó được nâng cao, giúp tăng cường năng lực của con người, và những giá trị của quá khứ cũng có thể được giữ gìn, khai thác hoặc phát huy.

Vai trò của AI ngày càng tăng, tự động hóa cao, các dịch vụ được số hóa. Các kiến thức được chia sẻ và phổ biến rộng rãi, tạo thuận lợi cho việc học tập, phổ biến tri thức (ví dụ việc học ngoại ngữ hiện nay đã trở nên dễ dàng hơn trước rất nhiều với sự hỗ trợ của mạng Internet và AI). Bên cạnh đó, trong xã hội số, yếu tố giải trí cũng tăng (ví dụ như nhiều người hiện có thói quen xem các mạng xã hội (MXH) để giải trí). Một điểm đáng chú ý trong bối cảnh xã hội số là sự tăng cường giao lưu văn hóa, ngôn ngữ (ví dụ: các clip về lịch sử văn hóa Việt Nam do người nước ngoài thể hiện trên MXH).

Xã hội số phát triển đem lại khả năng khai thác kinh tế cao (thông qua các hoạt động kinh doanh, thương mại, quảng cáo, marketing…), nhiều cơ hội mở ra và cùng với đó là các nguy cơ. Nền kinh tế sáng tạo dựa trên MXH và các phương tiện truyền thông số có thể tạo nên nguồn thu nhập cho các nhà sáng tạo, đồng thời đóng góp vào sự thịnh vượng của xã hội. Môi trường số có thể là mảnh đất đem về lợi nhuận nếu người khai thác biết cách. Ngày nay, có nhiều người trở nên nổi tiếng nhờ môi trường mạng, thu hút hàng triệu lượt thích, chia sẻ...

Khái niệm influencer (người có tầm ảnh hưởng) trở nên quen thuộc khi mạng xã hội nói riêng và Internet nói chung đã đẩy công nghệ tạo người nổi tiếng lên một tầm cao mới. Không phải chỉ có diễn viên, người mẫu, chính trị gia mà bất kì ai trong xã hội số đều có thể trở thành nổi tiếng, có thể có cơ hội để thể hiện bản thân và được truyền thông khai thác.

Tuy nhiên duy trì và phát triển kinh tế sáng tạo đòi hỏi nhiều công sức, thời gian. Bên cạnh đó, scandal và những thị phi của thế giới mạng cũng có thể là mối đe dọa tiềm tàng đối với những người hoạt động trong nền kinh tế sáng tạo.

Xã hội số có cơ sở hạ tầng để ý kiến của nhiều người được thể hiện dễ dàng, rõ ràng và nhanh chóng, thúc đẩy sự hình thành dư luận xã hội xung quanh nhiều vấn đề xã hội, tạo điều kiện cho sự thể hiện dân chủ trong xã hội. Nhưng mặt trái là có thể xảy ra tình trạng phát ngôn mang nặng thành kiến, kì thị, không đúng sự thật.

Phong cách sử dụng ngôn ngữ trên môi trường số có thể khá đa dạng: từ trang trọng đến bình dân. Xã hội số phát triển đi cùng với sự thay đổi của ngôn ngữ, hướng về sự ngắn gọn, tiện lợi. Tuy nhiên, những loại ngôn ngữ mới xuất hiện trong xã hội số như teencode cũng tạo ra sự ngăn cách trong xã hội vì không phải tất cả mọi người đều có thể hiểu được nó. Sự lan tràn của ngôn ngữ chat từ mạng Internet vào cả môi trường học tập cũng là điều khiến nhiều giáo viên không hoàn toàn hài lòng [1].

Trong xã hội số, con người được kết nối với nhau nhờ các phương tiện công nghệ số. Trong xã hội số tồn tại 2 thành phần cấu thành: xã hội thực và xã hội ảo, vốn gắn liền với nhau chứ không tách rời nhau hoàn toàn. Thực vậy, hiện nay bên cạnh những hội nhóm bạn bè chơi với nhau qua nhiều năm tháng thì trên MXH còn có những nhóm tập hợp nhiều người cùng sở thích, cùng mối quan tâm tương tác cùng nhau. Cái gọi là cộng đồng mạng là một tập hợp nhiều cá nhân hoạt động trên MXH, và sức ảnh hưởng, tác động ủa cộng đồng mạng trước các vấn đề thực tế là có thật. Nhiều vụ việc xảy ra trong thực tế được ghi lại bằng thiết bị số (camera, máy ghi âm) và đưa lên mạng để rồi thành chủ đề bàn tán, bình luận của cư dân mạng.

Trong xã hội số, nhờ có Internet và các phương tiện kĩ thuật số, nhiều cá nhân có kênh để lên tiếng phát biểu ý kiến quan điểm của mình, tạo ra những cuộc tranh luận sôi nổi về các vấn đề xã hội, thậm chí nhiều người không quen biết nhau vẫn có thể tranh luận trên MXH. Con người thời đại số chia sẻ nhiều, biểu đạt nhiều trên mạng Internet vì mạng Internet cho họ kênh, tức là điều kiện để trình bày, nêu lên ý kiến, hiểu biết, nhận định của họ.

Cuộc thảo luận trên môi trường số có thể diễn ra rất sôi nổi. Khả năng phản biện xã hội nhờ đó có thể tăng lên, phần nào tạo thêm điều kiện cho sự phát triển của xã hội.

Tuy nhiên, tính gắn bó của cộng đồng mạng có thể không cao. Việc ra khỏi nhóm (group), chặn (block) bạn bè hay huỷ bạn bèn (unfriend) trên MXH có thể được thực hiện dễ dàng, nên những kết nối trên mạng không thực sự luôn luôn vững chắc mà trải qua thay đổi thường xuyên.

Một điểm đáng chú ý nữa của xã hội số là sự suy giảm của tính riêng tư. Môi trường MXH là nơi để nhiều người nói về bản thân. Việc đăng tải các clip, ảnh, status về đời sống, hoạt động của bản thân trên MXH là điều bình thường trong xã hội số. Cách ứng xử này mở đời sống cá nhân ra trước xã hội, tạo điều kiện cho nhiều người quen và lạ có điều kiện tìm hiểu, bình luận…về đời sống cá nhân của người đăng bài.

Trong nhiều trường hợp, điều này dẫn đến sự xâm phạm quyền riêng tư, nghĩa là việc sử dụng mạng Internet và phương tiện số có thể dẫn đến sự thu hẹp tính riêng tư trong đời sống con người. Xã hội số gần như buộc con người phải trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia nếu không muốn bị lạc hậu và “ra khỏi cuộc chơi”. Gần như mọi lĩnh vực đều có thể được số hóa, được đưa lên mạng, và ai cũng có thể tham gia vào “cuộc chơi” của xã hội số. Sự phát triển của AI, robot đang tạo nên những thay đổi lớn đối với xã hội loài người.

Người ta lo lắng về nguy cơ bị AI lấy mất việc làm, thậm chí nguy cơ AI với trí tuệ siêu việt sẽ lấn át loài người….

Trong xã hội số, sự phụ thuộc của con người vào thiết bị số có thể dễ dàng được nhận thấy thông qua quan sát. Hiện tượng truyền thông hóa (mediatization) xảy ra trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội. Chúng ta có thể truyền thông số hiện nay được ứng dụng từ trong giảng dạy, nghiên cứu, học tập cho đến kinh doanh, quản trị, chính trị...

Sự xâm nhập của các phương tiện truyền thông số vào đời sống xã hội đang tạo ra những biến đổi về mọi mặt, trong đó có văn hóa. Ví dụ, với sự phát triển của MXH và các ứng dụng hẹn hò, thì cách yêu đương, hẹn hò, kết hôn của thanh niên thời nay đã có nhiều điểm khác những thế hệ trước (làm quen qua MXH, khoe người yêu trên MXH, bỏ chế độ “theo dõi” khi chia tay…), hoặc văn hóa ẩm thực cũng chuyển đổi (hình thành thói quen gọi đồ ăn giao tận nơi thay vì tự nấu ăn hay tự đi ra quán hoặc nhà hàng, tìm quán ăn theo review, thử ăn nhiều món lạ, món ngoại, học nấu ăn theo hướng dẫn trên MXH thay vì học qua những đại diện của thế hệ trước như bà, mẹ…)

Văn hóa số

Nói đến văn hóa là nói đến những giá trị, chuẩn mực, niềm tin, nghi thức, phong tục tập quán và cách ứng xử trong một cộng đồng nhất định. Trong xã hội số tồn tại và phát triển văn hóa số. Những nghi thức, phong tục, thói quen mới dần được hình thành, ví dụ như thói quen chụp ảnh check-in của những người dùng MXH. Hoặc trước khi ăn một món mới thì chụp ảnh để đăng lên MXH.

Khác với nền văn hóa hình thành trong xã hội nông nghiệp thường mang nhiều tính địa phương, văn hóa số có đặc trưng tốc độ cao và khả năng lan truyền rất nhanh, thậm chí xuyên biên giới, hình thành các cộng đồng trực tuyến tiếp thu những giá trị mới khá nhanh. Trong xã hội số, giao tiếp liên văn hóa, xuyên văn hóa xảy ra thường xuyên.

Ví dụ, mốt thời trang được sáng tạo ở nước này nhanh chóng được ưa chuộng và phổ biến ở nước khác nhờ có mạng Internet. Tính đại chúng hóa cũng có thể được nhận thấy. Văn hóa số không mang nặng tính quý tộc mà có khả năng tiếp cận tất cả mọi người với một mức độ “bình dân hóa”. Người ta có thể lên mạng và nói những gì muốn nói theo cách riêng của mình mà không phải qua kiểm duyệt, họ có thể đùa giỡn, sử dụng những từ lóng hoặc ngôn từ theo xu hướng, các cuộc chat trên MXH không cần phải quá giữ ý tứ, ngôn ngữ viết tắt được sử dụng khá nhiều, thậm chí có thể kèm theo một số ngôn từ dung tục.

Ý kiến của nhiều người được thể hiện dễ, rõ nhanh, hình thành dư luận xã hội nhanh, tạo điều kiện cho sự thể hiện dân chủ trong xã hội, như đã phân tích ở trên. Nhưng mặt trái là nhiều người lên nói những điều thành kiến, dùng nhiều từ ngữ mang tính bình dân, không tập trung vào sự trang trọng, chuẩn mực hoặc có xu hướng dùng ngôn ngữ bình dân, thậm chí là suồng sã trong một số trường hợp, đặc biệt là trên MXH hiện nay (ví dụ trong các cuộc chat, các clip quảng cáo).

Xã hội số là xã hội của thông tin. Trong xã hội kĩ thuật số, lượng thông tin tăng cao, khả năng lưu trữ và truy cập thông tin cũng tăng cao, tốc độ xử lý thông tin tăng, kiến thức được truyền bá rộng rãi, tiếp cận tri thức dễ dàng, con người có khả năng học tập được tăng cường, giúp tăng cường năng lực của con người, và những giá trị của quá khứ cũng có thể được giữ gìn, khai thác hoặc phát huy.

Văn hóa số trong xã hội số là văn hóa của thông tin và sự phổ biến kiến thức. Có thể nói văn hóa số là cách chúng ta tạo ra, tích lũy, lưu trữ, thể hiện/trình bày, phổ biến, thậm chí biến thông tin, kiến thức thành 1 loại hàng hóa đặc biệt có giá trị kinh tế.

Văn hóa số là nền văn hóa mới. Khi văn hóa số hình thành, nó cũng đồng nghĩa với việc xuất hiện những nghi thức và cách ứng xử mới trong đặc trưng môi trường số. Ví dụ: nghe nhạc quamạng, mua sắm trực tuyến, chụp ảnh cá nhân và đăng lên mạng thường xuyên… Từ đó dẫn đến những thay đổi trong ứng xử.

Ví dụ: người xưa thích kín đáo, thể hiện cảm xúc một cách chừng mực, tiết chế, còn ngày nay một số cư dân mạng thường xuyên chia sẻ thông tin về bản thân trên MXH và thể hiện cảm xúc, thái độ qua các status trên MXH; việc chụp ảnh check in đã trở thành một thói quen; nếu thích hoặc đồng tình với một bài đăng thì “thả tim”, bấm thích (like); chúc mừng các dịp lễ thông qua ảnh đại diện trên MXH, chúc Tết qua MXH thay vì đến nhà thăm trực tiếp; trao đổi công việc qua email...

Đặc biệt, những điều kiện thuận lợi của xã hội số và cơ sở hạ tầng số đang góp phần hình thành “văn hóa người nổi tiếng online” như là một bộ phận nổi bật của văn hóa số nói chung. Như trên đã nói, ngày nay, không nhất thiết phải là diễn viên, chính trị gia xuất chúng mới có thể trở thành người nổi tiếng, mà bất kì ai trong xã hội dưới sự hỗ trợ của CNTT, MXH và PR đều có thể được biết đến rộng rãi, trở thành “hiện tượng mạng” và đi kèm với đó là những lợi ích về kinh tế nếu được khai thác. Zolites (2017) đã bàn về cái gọi là nền kinh tế của sự ảnh hưởng - sự tôn thờ những thần tượng trong xã hội số tạo nên khả năng khai thác lợi ích kinh tế rất lớn.

Thêm nữa, sự tự do của mạng Internet, MXH tạo điều kiện cho nhiều cá nhân trình bày bản thân, phát ngôn, đăng tải hình ảnh... từ đó tạo độ “hot” cho mình hoặc người khác, trở thành “ngôi sao” MXH, thậm chí trong nhiều trường hợp biến những người khác trở thành những “ngôi sao bất đắc dĩ”. Và sự khai thác lợi ích kinh tế của người nổi tiếng đã hình thành nên những đội ngũ nhà sản xuất nội dung cho MXH - họ theo dõi thông tin sát sao không kém các nhà báo và nhờ các kĩ thuật như livestream để phát trực tiếp đến cho các công chúng hiếu kì. Mọi hoạt động (trừ những hoạt động rất riêng tư) đều khó lọt qua “con mắt thần” của hàng loạt camera kĩ thuật số được gắn trong điện thoại thông minh, trước cổng nhà, trong cơ quan… và đều có khả năng “lên mạng”, trở thành đối tượng cho đại chúng xem, bình luận… trong đó có những vụ việc khiến người trong cuộc bị ảnh hưởng.

Do đó, trong nền văn hóa số, quyền riêng tư là vấn đề rất đáng quan tâm đi song song cùng với mối quan hệ khá chặt chẽ giữa văn hóa số và người nổi tiếng. Việc khai thác người nổi tiếng có thể gây ảnh hưởng đến quyền riêng tư và tạo nên những rào cản trong những hoạt động sống, làm việc thông thường của con người. Có thể nói, văn hóa số gắn với kinh tế số, có tiềm năng tạo ra giá trị kinh tế lớn song cũng chứa đựng yếu tố rủi ro, nguy cơ, sự không chắc chắn hay là một độ nhạy cảm cao.

Văn hóa số gắn với yếu tố hình ảnh và âm thanh. Nhờ sự phát triển của công nghệ số, âm thanh và hình ảnh ngày càng được trình bày rõ hơn, đẹp hơn, với nhiều kĩ xảo hơn, vừa có thể thực hiện chức năng truyền thông vừa tạo thành một bộ phận của văn hóa số. Hình ảnh được kĩ thuật số hỗ trợ, đưa người giao tiếp đến rất gần với người xem, tạo mối quan hệ, xây dựng thương hiệu cá nhân, tạo sự nổi tiếng có lợi về mặt thương mại nhưng cũng dễ bị lạm dụng.

Những hình ảnh nhìn thấy trên MXH chưa chắc đã giống hoàn toàn với thực tế mà có thể đã qua sự can thiệp của các phần mềm chỉnh sửa hình ảnh, âm thanh để trở nên đẹp hơn, do đó cũng trở nên “ảo” hơn. Độ tin cậy của thông tin trong văn hóa số, xã hội số do đó cũng bị giảm xuống.

Thực vậy, mặc dù đã có những nỗ lực để sàng lọc thông tin, song một số yếu tố tiêu cực vẫn tồn tại và hiện chưa thể bị xóa bỏ hoàn toàn trong môi trường số, ví dụ như tin giả, những thông tin mang tính phân biệt giới tính, những thông tin thiếu tế nhị, những hình thức lừa đảo trực tuyến... Xã hội số, văn hóa số đem lại khả năng khai thác kinh tế cao (kinh doanh, thương mại, quảng cáo, marketing), mở ra nhiều cơ hội cho con người nhưng và cùng với đó là các nguy cơ mà chúng ta không thể không chú ý đề phòng hoặc có những biện pháp khắc phục.

Bên cạnh sự thay đổi, nghiên cứu cho thấy trong xã hội số, văn hóa số, một số giá trị truyền thống tốt đẹp vẫn được giữ gìn (ví dụ như nghiên cứu của Zlaten và các cộng sự (2021) về tự chủ của người làm báo trong thời kì kĩ thuật số ở Mỹ),

Trong thời đại 4.0, số hóa, giao lưu tăng, vì vậy sẽ có sự giao lưu của các nền văn hóa: văn hóa phương Tây và văn hóa phương Đông, văn hóa giữa các quốc gia, mở ra nhiều hiểu biết và cơ hội, giúp cải thiện truyền thông liên văn hóa nhờ có các kênh. Càng ngày chúng ta càng tiếp xúc nhiều hơn với các nền văn hóa bên ngoài nhờ có thông qua các kênh là các phương tiện kỹ thuật truyền thông số.

Theo học giả Pearson và các cộng sự (2011, trang 183), thông qua tiếp xúc giữa các nền văn hóa, những rào cản văn hóa thể được giảm bớt nhờ việc học tập các quy chuẩn và giá trị của các nền văn hóa khác. Vì vậy, nên chúng ta cần tận dụng truyền thông số để phát triển thêm các kênh truyền thông, kết nối văn hóa.

Một số vấn đề khác của văn hóa số và xã hội số

- Tình trạng quá tải thông tin

- Tình trạng phóng đại, nói quá nhiều dẫn đến bất cẩn với lời nói

- Tình trạng lợi dụng danh tiếng và độ phủ sóng rộng để thao túng công chúng nhằm mục đích trục lợi riêng

- Vấn đề khó phân biệt được chất lượng thông tin

- Một số thông tin mang tính dung tục, thô lỗ, độc hại cũng có thể xuất hiện nếu không được kiểm soát

- Xã hội số phát triển dẫn đến thay đổi về ngôn ngữ: ngôn ngữ nói, ngôn ngữ máy, ngôn ngữ AI càng ngày càng chiếm ưu thế, các trào lưu mới về ngôn ngữ, nhiều thay đổi diễn ra (dùng các biểu tượng cảm xúc như các emoji để bổ sung cho lời nói) ngôn ngữ theo trend/xu hướng, bắt trend. Ngôn ngữ viết có nguy cơ bị ảnh hưởng bởi AI, chủ yếu thực hiện chức năng thông tin nhiều hơn mang bản sắc độc đáo của cá nhân.

- Khoảng cách về giới trong xã hội số (UN Sustainable Development Group, 2022)

Qua phân tích, chúng ta đã thấy được nhiều mặt của xã hội số và văn hóa số. Để phát huy, khai thác những mặt tích cực của xã hội số, văn hóa số đồng thời hạn chế những điểm tiêu cực, chúng ta nên lưu ý một số vấn đề sau:

Chú trọng giáo dục: Con người trong xã hội số và trong nền văn hóa số cần được chú trọng về giáo dục. Sống trong xã hội số và nền văn hóa số, chúng ta không thể đem con bỏ chợ, để công chúng trong thế giới mạng tự nhiên hành động theo ý thích bất chấp hậu quả. Con người trong xã hội số cần được dạy bảo về cách sống trong thế giới thực tế và thế giới số (thế giới ảo), cách cư xử, cách khai thác nguồn lực từ thế giới số và những giới hạn cần tôn trọng (như không đưa tin giả, tôn trọng nhân phẩm, danh dự, tuân thủ luật pháp…)

Chú trọng nâng cao chất lượng thông tin:

Không đưa thông tin bóp méo sự thật. Tiếp nhận thông tin phải chú ý thiên kiến, thành kiến, không nên tiếp thu thông tin không - tức là phải có media literacy.

Hạn chế cách sử dụng làm thoái hóa ngôn ngữ (nói tục, nói sai sự thật, sử dụng quá nhiều từ lóng khó hiểu, sử dụng quá nhiều chữ viết tắt…).

Tận dụng khả năng phổ biến thông tin của MXH để quảng bá các giá trị văn hóa tích cực.

Nâng cao năng lực văn hóa (cultural competence): Pearson và các cộng sự (2011, tr.74) định nghĩa năng lực văn hóa là “khả năng của các cá nhân và hệ thống đáp ứng một cách tôn trọng và hiệu quả đối với con người của tất cả các nền văn hóa, giai cấp, chủng tộc, nền tảng sắc tộc, và tôn giáo và sự đáp ứng này theo cách mà nó thừa nhận, khẳng định và đánh giá cao giá trị của cá nhân, gia đình và cộng đồng và bảo vệ và giữ gìn nhân phẩm của mỗi người, cá nhân, gia đình và cộng đồng” (Pearson và các cộng sự trích từ web www.cwla.org/programs/culturalcompetence). Việc nâng cao năng lực văn hóa giúp con người có những hành xử phù hợp, nhân văn, xây dựng và củng cố những giá trị tiến bộ, tích cực, lành mạnh trong nền văn hóa số, xã hội số.

Chú trọng vấn đề bình đẳng giới trong thế giới số, văn hóa số: Ngăn chặn bất công xảy ra với nữ giới trong xã hội số, ngăn chặn những cách ứng xử tiêu cực về giới trong thế giới số như các hình thức quấy rối, bắt nạt trực tuyến, lạm dụng hình ảnh phụ nữ bằng những ứng dụng công nghệ mới; khuyến khích phụ nữ tận dụng môi trường số để học tập, tích lũy tri thức và rèn luyện kĩ năng cần thiết để xây dựng đời sống độc lập, an toàn và no ấm. Đẩy mạnh hỗ trợ phụ nữ trong chuyển đổi số.

Phát triển kinh tế số, kinh tế sáng tạo đi đôi với việc tôn trọng và giữ gìn những giá trị văn hóa, đạo đức tốt đẹp của dân tộc và của nhân loại.

Tránh việc tổ chức, phát triển các hoạt động kinh doanh số nhưng lại bất chấp luân thường đạo lý để tạo nên những hiện tượng giật gân câu khách để hút view bất chấp, cổ xúy, làm lây lan những cách ứng xử tiêu cực, không phù hợp với thuần phong mỹ tục, thiếu văn hóa, thiếu nhân văn, gây tổn hại đến xã hội hoặc đưa tin giả làm tổn hại đến lợi ích người tiêu dùng.

Đẩy mạnh chuyển đổi số đồng thời xây dựng nền văn hóa số văn minh, tích cực. Tiến hành giáo dục, phổ biến những ứng xử văn minh này cho cộng đồng xã hội. Ví dụ: không sử dụng MXH để xúc phạm danh dự, nhân phẩm, không bộc lộ chuyện đời tư của cá nhân trên mạng nếu không được sự đồng ý cho phép của nhân vật, không sử dụng ngôn ngữ thô tục hoặc có tính chất kì thị giới tính, không cung cấp thông tin sai sự thật trong các buổi livestream…

Tóm lại, với CMCN lần thứ 4, chúng ta đã bước chân vào một thời kì mới trong lịch sử phát triển của loài người. Cùng với đó là sự hình thành của nền văn hóa số, với những đặc trưng mới, tiềm năng mới và thách thức mới.

Chuyển đổi số, xã hội số, văn hóa số đòi hỏi sự thích nghi, sự nhạy bén nắm bắt cái mới để thúc đẩy sự phát triển, đặc biệt là về phương diện kinh tế. Tuy nhiên, bên cạnh đó, chúng ta cần lưu ý trong việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp đồng thời hạn chế những mặt tiêu cực mà sự bùng nổ của công nghệ đang tạo ra trong xã hội và nền văn hóa của chúng ta. Một sự phát triển có ý thức, được quản lý một cách phù hợp sẽ có thể tạo ra những sản phẩm tốt đẹp, hữu ích cho con người.

Trên cánh đồng đang gieo trồng những giá trị của thời đại mới, chúng ta cần nhận ra và sớm gạt bỏ những cây cỏ dại, loại trừ những loài sâu bệnh để tạo điều kiện cho vụ mùa bội thu, đem lại ấm no và thịnh vượng cho cộng đồng.

“

[1]. Xem Pearson và các cộng sự, 2011, trang 67.

“

Tài liệu tham khảo:
1. Bảo Bình 2021, “Kinh tế sáng tạo và những thách thức phát
triển tại Việt Nam”, Tạp chí Thông tin & Truyền thông
2. https://ictvietnam.vn/kinh-te-sang-tao-va-nhung-thach-
thuc-phat-trien-tai-viet-nam-26910.html
xem ngày 9/4/2025.
3. Lê Thanh Bình 2021, “Quan hệ giữa toàn cầu hóa, cách mạng
công nghiệp 4.0 và truyền thông”, Tạp chí Thông tin & Truyền
thông,
4. https://ictvietnam.vn/quan-he-giua-toan-cau-hoa-cach-
mang-cong-nghiep-4-0-va-truyen-thong-23369.html
xem ngày 9/4/2025.
5. Carvalho N. G. P. & Carazini E. W. 2020, “ Industry 4.0 – What
is it?” in Industry 4.0 – Current Status and Future Trends,
https://www.researchgate.net/publication/340167912_
Industry_40_-_What_Is_It
Xem ngày 8/4/2025.
6. Pearson Judy C. et al. ,2011, Human communication,
McGraw-Hill, New York.
7. Zolides, A. W 2017, Cult of personalities: The Influence
Economy of Digital Culture (PhD thesis), Uni of Wisconsin-
Madison (tiếp cận qua thư viện DPLA, website Thư viện
Trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà Nẵng) ngày 4/4/2025.
8. Zlaten, Rhema et al. 2021, Autonomy in local digital
journalism: a mixed method triangulation exploration of
the organizational culture and individual moral psychology
factors of digital news workers (thesis, Colorado State
University)
(tiếp cận qua thư viện DPLA, website Thư viện Trường Đại học
Sư phạm – Đại học Đà Nẵng ngày 4/4/2025)
9. UN Sustainable Development Group, 2022, “Bridging the
digital gender divide: Technically empowered young women
share knowledge”,
10. https://unsdg.un.org/latest/stories/bridging-digital-
gender-divide-technically-empowered-young-women-share-
their, xem 8/4/2025.
11. Aoun A. et al. 2021, vol. 162, “ A review of industry 4.0
charactersitics and challenges, with potential improvements
using blockchain technology”, Computers and industrial
engineering,
12. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/
S0360835221006501 xem 8/4/2025.

(Bài đăng ấn phẩm in Tạp chí TT&TT số 4 tháng 4/2024)