Nghị viện và những hoạt động trong môi trường công nghệ mới

Nhận lời mời của Chủ tịch IPU Duarte Pacheco, Chủ tịch Hội đồng Quốc gia Áo Wolfgang Sobotka, Chủ tịch Nghị viện châu Âu (EP) David Sassoli và Chủ tịch Quốc hội Phần Lan Anu Vehvilainen, Chủ tịch Quốc hội Việt Nam Vương Đình Huệ dẫn đầu đoàn Đại biểu cấp cao Quốc hội Việt Nam sẽ tham dự WCSP5 tại Cộng hòa Áo; thăm, làm việc với Nghị viện châu Âu (EP), Vương quốc Bỉ; thăm chính thức Cộng hòa Phần Lan từ ngày 05-11/9/2021.

Hội nghị các Chủ tịch Quốc hội thế giới là cơ chế hoạt động đặc biệt của IPU, là dịp để các nhà lập pháp toàn thế giới góp tiếng nói chung cùng Liên Hợp Quốc xử lý những vấn đề toàn cầu. Được tổ chức định kỳ 5 năm một lần, Hội nghị thường bao gồm phiên thảo luận toàn thể, các cuộc thảo luận nhóm, trao đổi bàn tròn và trình bày các báo cáo quan trọng. Qua 5 lần tổ chức vào các năm 2000, 2005, 2010, 2015 và phiên họp trực tuyến năm 2020, Hội nghị luôn nhận được sự tham gia đóng góp tích cực của Đoàn đại biểu Quốc hội Việt Nam, do Chủ tịch Quốc hội hoặc Phó Chủ tịch Thường trực Quốc hội làm Trưởng đoàn.

Trước mỗi kỳ Hội nghị sẽ diễn ra cuộc họp của các Nữ Chủ tịch Quốc hội thế giới và kết thúc Hội nghị bằng việc thông qua một Tuyên bố chung do nhóm đại diện của các Chủ tịch Quốc hội soạn thảo.

Hội nghị WCSP5 - phiên họp trực tiếp, được tổ chức từ ngày 07 - 08/9/2021 tại thủ đô Vienna, là chương trình nối tiếp của phiên họp trực tuyến được tổ chức vào tháng 8/2020. Hội nghị sẽ diễn ra sau Hội nghị thượng đỉnh lần thứ 13 của các Nữ Chủ tịch Nghị viện vào ngày 06/9 và sau đó là Hội nghị thượng đỉnh Nghị viện toàn cầu lần thứ nhất về chống khủng bố vào ngày 09/9. Đây là cuộc họp liên nghị viện quy mô lớn đầu tiên, kể từ khi đại dịch COVID-19 bùng phát.

Với chủ đề chung "Sự dẫn dắt Nghị viện vì hợp tác đa phương hiệu quả hơn, nhằm mang lại hòa bình, phát triển bền vững cho người dân và trái đất", các Chủ tịch Nghị viện sẽ tập trung xem xét, thảo luận về các vấn đề nóng, cần được ưu tiên giải quyết, như: ứng phó toàn cầu với đại dịch COVID-19 và phục hồi sau đại dịch; tình trạng khẩn cấp về khí hậu; chống lại thông tin sai lệch; sự tham gia của giới trẻ vào chính trị và bình đẳng giới.

Hội nghị sẽ xem xét các báo cáo như: Thập kỷ hành động để đạt được Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững; Thúc đẩy sự tham gia của thanh niên vào chính trị và quốc hội: Từ lời nói đến hành động; Biến bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ và trẻ em gái trở thành hiện thực: Các phương pháp hay nhất và cam kết của quốc hội; Dân chủ và vai trò thay đổi của Quốc hội trong thế kỷ XXI; Khoa học, công nghệ (KHCN) và đạo đức: Những thách thức đang nổi lên và giải pháp cấp bách.

Nghị viện và môi trường công nghệ mới

Theo báo cáo "Dân chủ và vai trò thay đổi của Quốc hội trong thế kỷ XXI" (Democracy and the changing role of parliament in the twenty-first century),các công nghệ ICT mới tạo ra cơ hội to lớn cho việc giao tiếp, hợp tác giữa các nghị viện và người dân. 2/3 (66,77%) dân số thế giới đã có thiết bị di động. Hơn 50% người dân hiện đang trực tuyến; có thêm khoảng hơn 1 triệu người tham gia Internet mỗi ngày. Mặt khác, điều này cũng có nghĩa là gần một nửa dân số thế giới không trực tuyến; ở các nước kém phát triển nhất, chỉ có 19% dân số trực tuyến.

Ở tất cả các khu vực trên thế giới, nam giới truy cập Internet nhiều hơn nữ giới. Công nghệ cho phép mọi người được cung cấp thông tin nhiều hơn bao giờ hết. Người dân yêu cầu tiếng nói của họ được lắng nghe, tôn trọng và không còn chấp nhận vai trò thời đại "tiền kỹ thuật số" (pre-digital) - chỉ được kêu gọi bỏ phiếu 4 hoặc 5 năm một lần. Người dân không muốn đợi đến kỳ bầu cử quốc hội tiếp theo mới có cơ hội nói một lần nữa những gì họ nghĩ và cần. Người dân giờ đây muốn được trả lời tức thời và được tham gia vào quá trình ra quyết định của cộng đồng.

Báo cáo cũng nhấn mạnh Internet ảnh hưởng đến nền dân chủ theo nhiều cách. Các tác động tích cực bao gồm tăng cường khả năng tiếp cận thông tin, các kênh mới để tự do ngôn luận và lập hiệp hội, các hình thức tham gia chính trị mới, sự tiếp xúc trực tiếp hơn giữa người dân và đại diện của họ tại nghị viện. Thông tin hiện lớn hơn bao giờ nhờ Internet và người dân có thể truy cập được trong vòng một vài cú nhấp chuột, do đó thúc đẩy giáo dục.

Đại dịch Covid-19 bùng phát đầu năm 2020 đã nhấn mạnh vai trò thiết yếu của Nhà nước trong việc bảo vệ sức khỏe của người dân, và vai trò quan trọng không kém của các nghị viện trong việc thúc đẩy chính phủ giải trình và đảm bảo các quyền con người được không bị suy giảm trong thời kỳ khủng hoảng. Đại dịch đã tạo ra những thách thức to lớn đối với hoạt động của quốc hội, cũng như đối với tất cả các thể chế, các nghị viện đã nhanh chóng ứng phó. Nghị viện các nước đã nhanh chóng thiết lập các giải pháp làm việc từ xa và chuyển sang tổ chức các cuộc họp ủy ban từ xa hơn là các cuộc họp toàn thể.

Đại dịch cũng đã tạo ảnh hưởng tiêu cực như lan truyền thông tin sai lệch, phát ngôn gây thù hận, đến việc làm giảm chất lượng của các cuộc thảo luận. Kết quả là, khả năng lắng nghe các quan điểm khác nhau bị ảnh hưởng. Theo đó, mối quan tâm đang được đặt ra liên quan đến công nghệ hiện đại, khả năng tiếp cận và phổ biến thông tin, các câu hỏi liên quan đến giám sát, tin tức giả mạo và quy định truyền thông phải được giải quyết. Đồng thời, phải khuyến khích và thực hiện dân chủ điện tử (e-democracy).

Cuộc khủng hoảng do đại dịch cũng tạo cơ hội cho các nghị viện, thể chế và chính phủ hiện đại hóa cách tiếp cận công nghệ. Các trang web được hình thành để cung cấp cho công dân cơ hội bày tỏ ý kiến và lập trường của họ về các vấn đề mà xã hội nói chung quan tâm.

Ngoài ra, có thể thiết lập cơ chế liên lạc thường xuyên với các bên và nhóm quan tâm, thông qua tham vấn điện tử, để thảo luận về các vấn đề cụ thể. Các nghị viện đã và đang thực hiện các sáng kiến theo hướng này, chẳng hạn như Nghị viện song song (Parallel Parliament) và các dự án "Hạ viện của Công dân" (House of the Citizens) do Hạ viện Síp thành lập.

Cũng theo báo cáo, truyền thông xã hội đã thay đổi cách mọi người, nghị viện và nghị sĩ giao tiếp, chia sẻ ý tưởng và chia sẻ dữ liệu. Mạng xã hội thúc đẩy nhu cầu của công chúng, đặc biệt là của những người trẻ tuổi.

KH&CN và đạo đức: Những thách thức mới và các giải pháp cấp bách

Theo báo cáo "Khoa học, công nghệ và đạo đức: Những thách thức đang nổi lên và các giải pháp cấp bách" (Conference Report - Science, technology, and ethics: Emerging challenges and urgent solutions), khoa học cơ bản, nghiên cứu ứng dụng, đổi mới và công nghệ tiên tiến đều cần thiết cho sự tiến bộ của loài người. Chúng được liên kết bởi một vòng tròn đạo đức: khoa học cơ bản và nghiên cứu cơ bản thúc đẩy sự hiểu biết của chúng ta về thế giới xung quanh và bằng cách đó, chúng tạo ra các nghiên cứu ứng dụng, đổi mới và công nghệ. Do đó, những điều này trực tiếp cải thiện chất lượng cuộc sống của người dân và cung cấp ngày càng nhiều công cụ nghiên cứu mạnh mẽ hơn.

Ví dụ, khoa học, đặc biệt là nghiên cứu về các bệnh truyền nhiễm, đang đi đầu trong các nỗ lực quốc tế để chống lại Covid-19, và điều quan trọng hơn bao giờ hết là chúng ta tin tưởng vào khoa học vì hạnh phúc của nhân loại.

Cuộc khủng hoảng y tế do Covid-19 đã cho thấy tầm quan trọng của hợp tác toàn cầu trong khoa học và y học, và đặc biệt là tầm quan trọng của việc đặt con người và sức khỏe con người làm trung tâm trong công việc của cộng đồng khoa học.

Vai trò của khoa học ngày càng trở nên quan trọng hơn trong IPU, với việc các cơ quan quản lý các quốc hội gần đây đã thông qua việc thành lập một cơ quan nghị viện IPU dành riêng cho KHCN và đạo đức, đóng vai trò là đầu mối quốc hội toàn cầu về những vấn đề này.

Trí tuệ nhân tạo (AI): Điều kiện biên để phát triển đạo đức

AI, một trong những lĩnh vực nghiên cứu chính của khoa học máy tính, đã có những bước tiến ngoạn mục trong những năm gần đây, cung cấp cho máy móc khả năng "học hỏi" và phát triển "trí thông minh" giống con người dẫn đến các ứng dụng khả thi chắc chắn sẽ cải thiện sức khỏe của con người.

AI và máy học đã cung cấp các giải pháp sáng tạo cho các vấn đề xã hội quan trọng và có khả năng ngày càng xuất hiện nhiều hơn trong cuộc sống của chúng ta. Các lĩnh vực ứng dụng bao gồm từ sức khỏe con người đến an ninh, thương mại, giao thông vận tải và hơn thế nữa. Do đó, không khó để tưởng tượng rằng, trong tương lai gần, xe tự hành có thể trở thành phương tiện giao thông tiêu chuẩn.

Tuy nhiên, bất chấp những kỳ vọng đầy hứa hẹn này, AI cũng đặt ra một số câu hỏi đạo đức nhạy cảm, từ lo ngại rằng máy móc thông minh có thể trở thành một loại hình con người, mà một ngày nào đó có thể thách thức con người, đến những hậu quả có thể xuất phát từ các quyết định mà con người có thể ủy quyền cho máy móc.

Tận dụng sức mạnh của AI là chìa khóa để đối phó với một số thách thức lớn mà nhân loại phải đối mặt, nhưng chỉ có sự phát triển và triển khai các công nghệ AI phù hợp và có đạo đức mới có thể tránh được những rủi ro như vậy.

Các nghị viện đang được yêu cầu can thiệp vào những vấn đề phức tạp và tế nhị này, và sự can thiệp của nghị viện phải hiệu quả, toàn cầu và nhanh chóng. Thế giới toàn cầu hóa của chúng ta yêu cầu luật pháp cần thiết cho việc triển khai đạo đức AI phải thống nhất giữa các quốc hội và dựa trên các nguyên tắc đạo đức chung.

Hơn nữa, luật này hiện là cần thiết, vì sự đổi mới trong lĩnh vực AI tiến triển cực kỳ nhanh và xã hội không thể đảm bảo một khi công nghệ này phát triển hơn nữa nếu không có quy định. Điều này trở nên quan trọng khi chúng ta nghĩ đến, hiện tại, 100% AI nằm trong tay khu vực tư nhân: các công ty lớn có bí quyết, đào tạo những người trẻ và làm chủ thị trường. Các nghị viện có quyền và trách nhiệm để kiểm soát và đảm bảo quá trình phát triển AI không hoàn toàn do các công ty tư nhân chi phối, khu vực công có thể giám sát sự phát triển và có thể hạn chế nó, nếu cần, vì lợi ích của người dân.

Các nghị viện cần hành động nhanh chóng để xây dựng luật giám sát việc triển khai các công nghệ AI có đạo đức, đồng thời trao đổi kiến thức về AI và các tác động đạo đức của AI với các nghị viện, để đạt được mức độ đồng nhất về mặt lập pháp. Các nghị viện cũng nên hành động để tăng lợi ích của AI cho các nước mà quốc hội đại diện.

Để CMCN 4.0 trở nên toàn diện

Nhờ sự tiến bộ nhanh và ấn tượng của CNTT, trong những năm gần đây, xã hội đã chứng kiến một cuộc cách mạng công nghiệp (CMCN) toàn cầu, được gọi là CMCN lần thứ tư (hay Công nghiệp 4.0). Cuộc CMCN này ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực có tầm quan trọng toàn cầu, chẳng hạn như AI, điện toán lượng tử, y học, người máy, dữ liệu lớn và Internet vạn vật. AI và người máy đang dần thay thế con người trong nhiều hoạt động, và có thể trong tương lai gần, nhiều lĩnh vực công nghiệp sẽ chỉ do một số ít người quản lý, phụ thuộc vào máy móc "thông minh".

Việc thay thế công việc hiện có của người lao động trong nhiều lĩnh vực bằng các hệ thống máy tính và robot chắc chắn sẽ tạo ra lợi ích kinh tế cho ngành nhưng rất có thể sẽ gây ra sự gián đoạn lớn trong việc làm, với tác động xã hội lớn nếu các hành động khắc phục không được thực hiện kịp thời.

Thúc đẩy sự đổi mới do cuộc CMCN lần thứ tư mang lại và tác động của nó đối với xã hội đòi hỏi một cách tiếp cận được gọi là "chuỗi xoắn ba" (triple-helix), đòi hỏi sự hợp tác và lập kế hoạch chung và các hành động thực hiện từ các lĩnh vực học thuật, ngành công nghiệp và chính trị. Các nghị viện có vai trò chính trong việc thực hiện thành công cách tiếp cận "ba vòng xoắn" này - đảm bảo không chỉ lợi ích kinh tế cho ngành, mà còn lợi ích cho các thành viên của họ và thực hiện bảo trợ xã hội cho những người lao động bị mất việc làm và cần đào tạo lại.

Luật pháp và chính sách cần được ban hành để lấp đầy khoảng cách giữa các kỹ năng mà thanh niên đang học trong lĩnh vực học thuật và các kỹ năng cần thiết trong làm việc tại các ngành.

Báo cáo nhận định các nghị viện cần có tầm nhìn để thu hẹp khoảng cách giữa kiến thức học thuật và kỹ năng cần trong từng ngành. Để nâng cao vai trò hữu ích của KH&CN trong thời đại số, các quốc hội được khuyến khích tham gia tích cực hơn vào việc tiếp nhận KH&CN trong bối cảnh của cuộc CMCN lần thứ tư, đặc biệt bằng cách thúc đẩy giáo dục về khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học (STEM) cho những người trẻ tuổi.

Mặc dù có nhiều nghiên cứu cho thấy không có sự khác biệt về khả năng giữa nam và nữ trong các lĩnh vực này, tỷ lệ phụ nữ theo đuổi học chuyên sâu về các môn STEM vẫn còn thấp. Đạt được bình đẳng giới trong lĩnh vực này là vô cùng quan trọng để đảm bảo nguồn nhân lực đa dạng cũng như đảm bảo đạo đức trong nghiên cứu và phát triển. Do đó, ở các quốc gia nơi phụ nữ ít được tham gia trong các lĩnh vực này, cần có các chính sách thúc đẩy xóa bỏ định kiến giới trong từng giai đoạn giáo dục, nghiên cứu và việc làm để giúp tăng số lượng phụ nữ làm việc tích cực trong các lĩnh vực này.

Báo cáo nhấn mạnh các nghị viện được khuyến khích tham gia vào các cuộc đối thoại mang tính xây dựng với thế giới học thuật và công nghiệp, để đề ra các chiến lược sẽ chuyển thành hành động lập pháp hiệu quả. Pháp luật nên ưu tiên việc triển khai tất cả tiềm năng đổi mới của cuộc CMCN lần thứ tư, đồng thời đảm bảo rằng người dân không phải trả giá bằng cái giá nào, đặc biệt là những người dễ bị tổn thương nhất.

Các nghị viện nên cố gắng đạt được mức độ đồng nhất nhất định giữa các cơ quan lập pháp quốc gia để thúc đẩy cuộc CMCN lần thứ tư, vì cách tiếp cận khác biệt có thể sẽ gây bất lợi cho các nước đang phát triển./.